Bogini Sedna. Przesłanie innuickiej Syreny

W micie o Sednie, bogini mórz w świecie Innuitów, kryje się przesłanie nie tylko dla ludów obszarów arktycznych. Jest to historia pełna odpychającej przemocy, która w swojej mitologicznej warstwie wskazuje na subarktyczne pochodzenie Europejczyków, a także pyta o to, do czego prowadzi ludzka przemoc wobec morza, tutaj uosabianego przez boginię Sednę. Nasza cywilizacja może przejrzeć się w tym pradawnym micie niczym w akwatycznym lustrze.

Bogini wielu imion

Pradawne boginie wody napotykamy w różnych kręgach kulturowych. W mitologii greckiej, poza dobrze znanym Neptunem, mamy boginię pierwotną, personifikację morza o imieniu Talassa (według Hezjoda była ona matką wyłaniającej się z morskich fal Afrodyty). W znacznie wcześniejszej mitologii sumeryjskiej odnaleźć można Nammu – boginię pierwotnych wód słonych oraz Nanszę – boginię mórz i rybołówstwa. W mitach asyryjsko-babilońskich uwagę przykuwa bogini Tiamat, zamordowana personifikacja oceanu, z oczu której wypłynęły rzeki Tygrys i Eufrat. Z kolei w mitologii egipskiej występuje Naunet, prabóstwo uosabiające wody praoceanu otaczającego Ziemię. Chińskie dzieje bajeczne mówią o Mazu, córce rybaka, która była boginią morza oraz patronką żeglarzy.

Nie zawsze jednak akwatyczne boginie miały w sobie aspekt opiekuńczy. Nordycka Ran, bogini toni morskiej, była dla wikingów uosobieniem nieprzewidywalności. Pragnęła ofiar ze złota i ludzi. Bawiła się, wciągając okręty w podwodne wiry, a żeglarzy w sieci. Bogini tej blisko było do rusałek czy syren, które – o czym warto pamiętać – niewiele mają wspólnego z niewinnością disnejowskiej Arielki. Już w mitologii greckiej i rzymskiej były to niebezpieczne pół kobiety, pół ryby, femme fatale porywające mężczyzn. W polskim kręgu kulturowym najsłynniejsza jest jednak Syrenka warszawska, symbolizująca wolność i niezwykłość wybranego przez nią miejsca na osadę nad Wisłą. Choć uwięził ją rybak, to jednak doświadczyła pomocy ze strony ludzi i została uwolniona. Inaczej potoczyły się losy Sedny, innuickiej pół kobiety, pół ryby.

Krwawa biografia bogini

Sedna, zgodnie z mitem, była panną o niezwykłej urodzie, która długo nie mogła wybrać męża. Ostatecznie jej wybrankiem został Pies Polarny. Decyzji tej nie popierał ojciec dziewczyny, Agnut, gdyż jego wnukami, oprócz istot ludzkich, były także szczenięta. Zabił więc zięcia. Dziewczyna, by ochronić swoje potomstwo, wysłała dzieci ludzkie na północ – dały one początek Eskimosom, a szczeniętom kazała udać się za morze i tak oto z grenlandzkich psów swój początek wzięli Europejczycy. Sedna nie straciła jednak nadziei na szczęście i ponownie wyszła za mąż. Tym razem za Króla Mew i z miłości wyruszyła z nim w daleką podróż do jego siedziby (i z dala od ojca).

Niestety została oszukana i uwięziona. Ojciec nie miał kontaktu z Sedną przez rok. Po tym czasie rozpoczął poszukiwania córki. Odnalazłszy ją, najpierw zabił Króla Mew, a następnie zabrał swoje dziecko do domu. Wydawać by się mogło, że intencją ojca – mimo bardzo kontrowersyjnych działań – była ochrona córki. Ciąg dalszy mitu pokazuje, że niekoniecznie.

W drodze powrotnej dopadły ich rozwścieczone mewy, chcące pomścić śmierć swojego króla, a następnie rozpętała się burza. Życie Sedny i Agnuta było zagrożone. Ojciec nie miał skrupułów i wyrzucił córkę za burtę, by łódź stała się lżejsza, a więc bezpieczniejsza dla niego. I w tym momencie mitologiczny dreszczowiec przechodzi w fazę kulminacyjną. Sedna walczy o życie, rękami desperacko trzymając się łodzi. Wówczas ojciec odcina jej palce, a w niektórych wersjach mitu nawet całe ręce, a końcem wiosła kaleczy oczy kobiety. Odcięte fragmenty ciała Sedny wpadają do morza i zamieniają się w morskie zwierzęta: foki, morsy, wieloryby. Widząc tę tajemniczą transformację, ojciec wycofuje się z zamiaru utopienia córki, tym samym uznając jej ujawniającą się naturę Bogini Morza.

W ostatnim akcie tej krwawej opowieści Sedna mści się na ojcu. Jej psy odgryzają mu wszystkie kończyny. Chwilę później pod bohaterami otwiera się mityczna szczelina i spadają do podmorskiej krainy Advilun, gdzie – mimo rodzinnego horroru – współdzielą pałac. On przyjmuje w swych progach zmarłych ludzi; ona zaś staje się pół kobietą, pół rybą i opiekuje się wszelkimi morskimi stworzeniami, dbając tym samym o dobrostan Eskimosów. Staje się ich obrończynią, strażniczką i karmicielką. Matką ich Morza.

Obrońcy (Matki) Morza

Z dawnej perspektywy animistycznej, w której każde zwierzę, roślina i rzecz mają duszę, morze także posiadało głębię duchową, obrazowaną w postaci bóstwa. Gdy zanurzymy się w symbolikę innuickiego mitu zobaczymy, że sama Sedna uosabia morza. Fragmenty jej ciała stały się zwierzętami morskimi, to ona rodzi zasoby morza, a zatem jest morzem.

Jednocześnie mit o Sednie jest tragedią rodzinną. Ostatecznie dziewczyna nie ma nikogo, kto mógłby ją chronić. Po kolei traci tych, którym powierzyła swoje serce, a jej naturalny obrońca, ojciec, staje się wrogiem. W warstwie symbolicznej rodzic współcześnie przywodzi na myśl międzynarodowy system autorytarnych i nieprzemyślanych rozwiązań gospodarki wodnej: chce chronić morze, ale przemocą, zaś w obliczu radykalnego zagrożenia dba tylko o własny interes. W zakończeniu mitu pojawia się jednak jeszcze jedna postać i jest to człowiek, który kontaktuje się z Sedną w imieniu ludzkości. Kim on jest?

Odpowiedź znajdziemy we współczesnym mieście Nuuk, stolicy Grenlandii, gdzie w zatoce, niedaleko od lądu, w krajobraz morski wkomponowano pomnik Sedny, Bogini Morza. W zależności od poziomu wody ukrywają się lub wyłaniają dookoła niej morskie zwierzęta: morświn, niedźwiedź polarny, foki, ryby, a także składający jej hołd Szaman. Podczas gdy mitologiczny ojciec wyniszczył i oszpecił ciało Sedny, uzdrowiciel, w geście wdzięczności, rozczesuje jej długie włosy.

Jest to symbol dbania o boginię, uwielbienia oraz uniżoności, a także gest wprowadzania porządku w odpowiedzi na jej konkretną potrzebę. Długie włosy odzwierciedlają jej mądrość i doświadczenie wynikające z upływu czasu. Szaman, delikatnie rozczesując je od góry do dołu, uznaje porządek przyrody oraz boską naturę morza.

Współczesnymi odpowiednikami szamana nie są magicy czy kapłani, lecz ludzie, którzy widzą i doceniają potrzebę uleczenia przyrody oraz chcą wziąć odpowiedzialność za morskie życie. Dziś to oni będą symbolicznie rozczesywać splątane włosy Bogini Morza, dzięki świadomym działaniom na rzecz mórz i oceanów. Wtedy oszpecona Sedna ponownie stanie się piękną, obfitą i szczodrą kobietą z długimi, niesplątanymi włosami odzwierciedlającymi naturalny porządek świata morskich głębin.

Mitologia wiecznie żywa

W książce Biografia wody Philip Ball pisze, że odkrywanie kulturowych znaczeń wody „to podróż, która nie dotyczy wyłącznie wody, ale całej naszej koncepcji świata materialnego”. Jest to istotne zwłaszcza w odniesieniu do wciąż poruszających zbiorową wyobraźnię obszarów kultury. A tak jest z mitem o Sednie.

W północnej Alasce nadal co roku obchodzone jest święto Nalukataq, związane z zakończeniem sezonu połowu wielorybów i będące początkiem arktycznej wiosny. Rdzenni mieszkańcy tego regionu poprzez taniec wyrażają wdzięczność, a także proszą Sednę o szczodrość na kolejny rok.

Na realne, społeczno-polityczne znaczenie tego mitu wskazuje fakt, że w 2019 r. w Parlamencie Kanady w Ottawie stanęła rzeźba dłuta innuickiego artysty, Barta Hanna, przedstawiająca właśnie Sednę. Okazją było dwudziestolecie ustanowienia prawnego terytorium Nunavut, czyli politycznego obszaru środkowo-północnej Kanady w około 85% zamieszkanego przez Innuitów.

Co więcej, współczesne uznanie Sedny zdecydowanie wykracza poza obszar Ameryki Północnej. O jej wzrastającej popularności świadczy międzynarodowy, internetowy rynek sklepów, w których dostępne są obrazy, torby, sukienki czy też naszyjniki z motywem Sedny. Ich autorzy odbiegają od rdzennego, pięknego w swej obfitości wizerunku Bogini i najczęściej przedstawiają ją jako Arktyczną Syrenę, wynurzającą się z lazurowego błękitu smukłą piękność o długich włosach. Otaczają ją uśmiechające się do niej ryby i foki (a zatem wciąż pozostającą w nurcie inspiracji Disneya). Tak okrojona wersja morskiej Innuitki – wedle opisów konkretnych produktów na tak popularnych portalach jak np. Etsy czy AliExpress – ma przynieść kupującym wsparcie i wzmacniać w nich pozytywne wartości: odwagę, wierność sobie oraz wewnętrzny spokój.

Mit o Sednie zaczął być także aktualizowany przez zaangażowane środowiska artystyczne. W 2012 r. na biennale w Liverpoolu grenlandzka artystka, Jessie Kleemann, pokazała animację Sassum aArnaa – Mother of the Deep (do dziś dostępną na Vimeo), w której przypominała, że każdy z nas może być szamanem z mitu o Sednie, ponieważ, jak głosi napis na końcu filmu: „Teraz nasza kolej. Wszyscy musimy nauczyć się słuchać”. Z kolei w 2020 r. na Berlin Biennale poświęcono Sednie więcej uwagi, i to już w konkretnym kontekście ochrony wód morskich i oceanicznych.

Artystki takie, jak Shuvinai Ashoona oraz Shary Boyle, w swojej ekologicznie zaangażowanej sztuce przywołały mitologiczne pokłady innuickiej wyobraźni. Można powiedzieć, że ich celem było poruszenie serc europejskich dzieci Sedny, by zaczęły aktywnie troszczyć się o wodę.

Bogini Morza coraz częściej powraca więc we współczesnej przestrzeni. Zwraca na siebie uwagę i na poziomie mitologicznym przypomina o krzywdach wyrządzanych morzom oraz oceanom. Ma prawo nas upominać, jest bowiem personifikacją morskich wód i głębin, stanowiących spójną i ważną część ekosystemu całej naszej planety. Dlatego mit o Sednie nabiera – jak powinien – coraz większego znaczenia.

W artykule korzystałam m.in. z prac:

Arctic Mermaid Sea Goddess: https://www.etsy.com/pl/listing/289646233/sedna-arctic-mermaid-sea-goddess-art
Ball P., Biografia wody, 1999.
Boetzkes A., Contemporary Art Under the Sign of Sedna – Features – Metropolis M (2022).
CBS News: Nunavut artist’s work unveiled on Parliament Hill (2019).
Goddess Of The Sea | Water Element: https://www.awareboutique.com/meditation/sedna
Native Canadian Art: ‘Sedna’ by Geetaloo Akulukjuk – Inuit Art | Native Canadian Arts.
„Norden Bladet” Greenland: The Legend of the Mother of the Sea – The story of Sedna | NordenBladet.com (2021).
Reet E. H., Greenland: The Legend of the Mother of the Sea – The story of Sedna.
Sedna | Goddess of the Sea | Water Element — aware | boutique (awareboutique.com).