English
Ten rok jest szczególny. Notujemy najwyższe ekstremalne temperatury niemal w każdym miesiącu. Mokra wiosna, suche, gorące lato i teraz powódź. Zmiana klimatu, która nas dotyka, jest zapowiedzią czegoś, czego nie znamy. Co możemy z tym zrobić?
Woda kształtuje klimat
Obieg ciepła, powietrza i wody to trzy podstawowe procesy, które kształtują klimat na Ziemi. Na naszej planecie cały czas mamy taką samą ilość wody. Przemieszcza się ona, zmieniając stany skupienia i miejsca występowania. Jest podstawowym zasobem potrzebnym do życia i rozwoju i powinna być dostępna dla wszystkich. Zjawiska ekstremalne i skażenia środowiska ograniczają nam możliwości korzystania z tego zasobu.
Kluczowa rola mokradeł w obiegu wody
Jedną z kluczowych potrzeb sformułowanych podczas pierwszego Paktu dla Mokradeł, który odbył się w 2022 roku, jest uznanie konieczności ochrony i odtwarzania mokradeł za działania kluczowe dla adaptacji do zmiany klimatu i ograniczania jej efektów oraz powstrzymania wymierania gatunków. Już czas zacząć wdrażać adekwatne działania w różnych sektorach polityki państwa. Mokradła odgrywają bowiem kluczową rolę w obiegu wody w przyrodzie. W naturalny sposób retencjonują zasoby, co łagodzi skutki powodzi i suszy. Są źródłem wody pitnej i siedliskiem dla wielu organizmów. Korzystają z nich ludzie i nieludzie.
O co rzeki suszą nam głowę?
Tak postawiliśmy pytanie podczas debaty Zdrowej rzeki w trakcie tego Paktu, zwracając uwagę na to, że rzeka to mokradło. Koryto to często najniższy punkt zlewni, czyli obszaru, z którego spływa do niej woda. Woda z opadu trafia do rzeki różnymi drogami – zasilaniem podziemnym i spływem powierzchniowym.
Utrzymywanie w uproszczonej formie koryt rzek, które równie skutecznie odprowadzają nadmiar wody z gruntów w czasie intensywnych opadów, jak i w warunkach suszy, powoduje szybkie pojawianie się bardzo niskich stanów wód w rzekach (niżówki) czy nawet wysychanie małych cieków. Prostowanie koryt rzecznych i ich obwałowanie skutecznie ogranicza możliwości retencyjne cieków i ich dolin. Szybciej spływająca korytami woda powoduje obniżenie den rzecznych, a tym samym przyrzecznych zwierciadeł wód podziemnych. Przepływ wody w rzece jest też pochodną sytuacji w zlewni (nie tylko ukształtowania, ale też zagospodarowania krajobrazu) i stanu ilościowego wód podziemnych. Urbanizacja zlewni rzecznych – skutkująca uszczelnieniem znaczącej części ich powierzchni – sprzyja szybszemu spływowi powierzchniowemu i ograniczeniu naturalnej retencji. To sprawia, że w takich zlewniach powodzie są gwałtowniejsze, a niżówki dotkliwsze.
Siła naturalnych ekosystemów
Dlatego ważne jest, aby dążyć do jak najbardziej naturalnych kształtów koryt rzecznych oraz pozwalać rzece wylewać na niezagospodarowaną dolinę, aby woda mogła dłużej pozostać w krajobrazie. Aby mogła zasilić zasoby podziemne i minimalizować skutki suszy, aby mogła wylać się przed miastem, co ograniczy konsekwencje powodzi. Ważne jest też, żeby droga kropli wody deszczu była jak najdłuższa. Aby rzeka była stale zasilana wodami podziemnymi, aby woda zatrzymywała się w lasach, na mozaice terenów rolniczych czy nawet w nieckach chłonnych w miastach. Zatrzymując wodę w krajobrazie, mówimy o retencji naturalnej – o czymś, co wykształciła natura, a my się tego pozbyliśmy, bo zaczęliśmy budować miasta, rozwijać przemysł czy rolnictwo, zapominając, że od ekosystemów trzymających wodę jesteśmy zależni.
Dlaczego zatem ta podstawowa wiedza nie jest wykorzystywana w praktyce?
To pytanie, na które może odpowiedzie projekt zgłoszony do tegorocznego Budżetu Obywatelskiego miasta Krakowa – na ul. Powiśle 11, u stóp Wawelu, w sąsiedztwie Wisły, może powstać Rzeczne Centrum Edukacyjne – miejsce edukacji i dialogu, które zaoferuje wiedzę o rzekach, które zbliży ludzi do rzeki poprzez jej zrozumienie.
Każdy z nas jest znad rzeki
Działanie Rzecznego Centrum Edukacyjnego będzie skoncentrowane na poprawie świadomości m.in. o współzależności między rzeką a miastem i mieszkańcami. To będzie centrum wiedzy i doświadczeń, wykorzystujące nowoczesne narzędzia edukacyjne, organizujące atrakcyjne wydarzenia na/w/przy rzece z cykliczną ofertą warsztatów dopasowanych do rytmu rzeki i pór roku. Rzeczne Centrum Edukacyjne będzie miejscem spotkań, wymiany myśli, poglądów podczas realizowanych działań, służących poprawie stanu polskich rzek.
Komunikacja w kryzysie
Zrozumienie rzek – ich potrzeb i naszego wpływu na nie – wydaje się kluczowe, aby nie tylko unikać i ograniczać negatywne konsekwencje zdarzeń ekstremalnych, ale też łatwiej zarządzać sytuacją kryzysową, taką jaką mamy obecnie. Aby ludzie nie tylko chcieli uszanować przestrzeń przynależną do rzeki w czasie powodzi, ale też byli świadomi, że mieszkają w strefach zagrożenia powodziowego, aby docierały do nich zrozumiałe komunikaty, aby dziennikarze przekazywali rzetelne informacje, aby służby mogły łatwiej pełnić swe obowiązki.
Wydarzenie nad Wisłą
W dniu przejścia fali powodziowej Wisłą przez Kraków, 15 września 2024 r., mieszkańcy byli bezpieczni. Stan wody oscylował w okolicy stanu ostrzegawczego. Dlatego też, z pełną świadomością coraz bardziej tragicznej sytuacji na Dolnym Śląsku, obecnie pusty budynek na ul. Powiśle 11 został otwarty po to, aby pokazać mieszkańcom Krakowa namiastkę tego, czym może być Centrum. Wydarzenie Chodźże nad Wisłę, rzeka zbliża ludzi promowało projekt powstania Rzecznego Centrum Edukacyjnego.
Podczas wydarzenia odwiedzający Powiśle 11 mogli dowiedzieć się m.in. czym jest rzeka i dlaczego potrzebuje przestrzeni, dlaczego rzeki wylewają i jak możemy sobie radzić z powodziami, co robią organizacje rządowe i pozarządowe, aby rzeki były czyste i zdrowe. Podczas kilkugodzinnego wydarzenia nie zabrakło pracowników służb IMGW czy Policji Wodnej, którzy odnieśli się do aktualnej sytuacji hydrologicznej i warunków bezpieczeństwa. Miejsce odwiedzili też strażacy z ochotniczych straży pożarnych, którzy angażują się w edukację wodną.
Wypełniona strefami zabaw, twórczością i dyskusjami z udziałem ekspertów i miłośników rzek przestrzeń budynku Powiśle 11 pokazała potencjał miejsca, które mogłoby mieć taki charakter na stałe. Mieszkańcy Krakowa mogą się do tego przyczynić, oddając swój głos do 27 września bieżącego roku poprzez stronę projektu.
Organizatorem wydarzenia była Fundacja Zdrowa Rzeka, która wspiera projekt merytorycznie. Jego autorką jest mieszkanka Krakowa, prezes tej fundacji, autorka tego tekstu.
Zdj. główne: Archiwum Fundacji Zdrowa Rzeka
