Ile kosztuje nas pustynnienie? Ekonomiczny bilans niedoborów wody

W dniach 2-13 grudnia 2024 r. w Riyadh w Arabii Saudyjskiej odbył się 16 szczyt Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia (UNCCD), zwany również COP16. Tegoroczny temat przewodni brzmiał Nasza ziemia. Nasza przyszłość i odnosił się do pilnej potrzeby przyspieszenia działań wzmacniających odporność świata na suszę. Uczestnicy skupili się głównie na ekonomicznej stronie skutków pustynnienia oraz potrzebnych działaniach naprawczych.

Koszty pustynnienia według szacunków ONZ

Rozpoczęcie szczytu COP16 w Riyadh nieprzypadkowo zbiegło się w czasie z publikacją raportu Investing in Land’s Future: Financial needs assessment for UNCCD. Dokument jest analizą kosztów finansowych związanych z degradacją gruntów i szeroko rozumianym pustynnieniem na świecie. Wynika z niego, że do 2030 r. potrzeba będzie 2,6 bln dol., aby zrekultywować 1 mld ha zdegradowanych obszarów i zwiększyć odporność na suszę.

Z raportu UNCDD wynika, że już 40 proc. powierzchni Ziemi jest zdegradowane, co odbija się na dobrobycie aż 3,2 mld ludzi. Największe koszty ponoszą oczywiście ci najubożsi – tradycyjne społeczności, gospodarstwa wiejskie oraz mali farmerzy. Problem erozji potęgują nasilające się susze, które od 2000 r. przybrały na sile o 29 proc. W połowie tego stulecia trzy czwarte ludzkości będzie cierpieć z powodu suszy.

Z problemem pustynnienia walczymy nie od dziś. Inwestycje w tej sferze wzrosły z 37 mld dol. w 2016 r. do 66 mld dol. w 2022 r. Wciąż są jednak zbyt niskie – zdaniem autorów raportu luka w finansowaniu wynosi 278 mld dol. rocznie.

Dlaczego trzeba inwestować więcej?

Globalna gospodarka rocznie odnotowuje straty rzędu 878 mld dol. w wyniku pustynnienia, degradacji gruntów oraz przeciwdziałania skutkom suszy. Koszty te obejmują w szczególności obniżenie produktywności rolnej oraz usług ekosystemowych, klimatyczne szkody związane ze stratą węgla z gleby oraz szkody spowodowane suszą. Niestety, co roku degradacji ulega kolejnych 100 mln ha, a do 2050 r. przewiduje się, że straty w produkcji rolnej wskutek zmiany klimatu i pogorszenia warunków glebowych wyniosą 10 proc. w skali globalnej, a w niektórych regionach nawet 50 proc.

Inwestowanie w rekultywację gleb jest tymczasem wysoce opłacalne. Poprawa jakości ziemi rolnej to oczywiście większe zbiory i wzrost bezpieczeństwa żywnościowego na świecie. Na lepszych glebach łatwiej jest też realizować zrównoważone strategie, gdyż rośliny są w lepszej kondycji i nie potrzebują ciągłego wspomagania. Rekultywacja gleb przekłada się również na sekwestrację dużych ilości węgla i redukcję wrażliwości lokalnych społeczeństw na suszę. Łącznie odnowa 1 mld ha gruntów może wygenerować korzyści ekonomiczne na poziomie 1,8 bln dol.

Nie należy też zapominać o trudniej kwantyfikowalnych korzyściach w postaci poprawy dobrobytu lokalnych społeczności, zwiększenia zdolności zatrzymywania wody na polach uprawnych, wzrostu gospodarczego związanego z użytkowaniem ekosystemów czy wsparcia zdrowia publicznego oraz biologicznej różnorodności. Zdaniem analityków UNCCD 1 dol. zainwestowany w walkę z pustynnieniem przynosi 8 dol. w postaci zysków społecznych, środowiskowych i ekonomicznych.

Kluczowe dla zwiększenia inwestycji w walkę z degradacją gruntów i pustynnieniem jest zaangażowanie sektora prywatnego, który – jak dotąd – ma zaledwie 6 proc. udział w finansowaniu. Może się to odbywać m.in. poprzez rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego, mieszanych modeli finansowania oraz zielonych obligacji.

Afryka w najtrudniejszej sytuacji

Aż 62 proc. z postulowanych inwestycji powinno trafić do Afryki, gdzie na rekultywację 600 mln ha zdegradowanych gruntów potrzeba będzie 191 mld dol. rocznie. Pustynny kontynent traci co minutę powierzchnię 100 boisk do piłki nożnej, co zagraża dobrobytowi społeczeństw, bezpieczeństwu żywnościowemu i wodnemu, a także zdrowiu publicznemu. Dobrze zainwestowane środki mogą zwiększyć o 10 proc. produktywność rolniczą w Północnej Afryce i o 5 proc. w Afryce Subsaharyjskiej.

Drugim największym kandydatem do masowej rekultywacji gleb jest Ameryka Łacińska z Karaibami, gdzie według raportu UNCCD powinno trafić 20 proc. proponowanych inwestycji. Pilnej odnowy wymaga tutaj 256 mln ha gruntów.

Pustynnienie w Europie – gdzie jest najgorzej?

Degradacja gruntów związana ze zmianą klimatu i rabunkową działalnością człowieka daje się niestety zauważyć również na naszym kontynencie. Opublikowany w listopadzie br. przez Doradczą Radę Naukową Akademii Europejskich (EASAC) raport na temat stanu gleb w UE podaje, że aż 24 proc. europejskich gruntów dotkniętych jest erozją wodną. Do 2050 r. współczynnik ten może wzrosnąć o 13-25 proc.

Na 74 proc. gleb rolniczych stwierdza się zaburzone proporcje składników odżywczych – w szczególności nadmiar azotu i spadek zawartości węgla organicznego. W 2018 r. 13 spośród 28 państw członkowskich UE zadeklarowało poważne ryzyko pustynnienia. Sytuacja jest szczególnie dramatyczna w Portugalii, Hiszpanii, Włoszech, Grecji, Bułgarii, Rumunii, na Cyprze oraz Malcie.

Z raportu Soil Atlas 2024, przygotowanego przez niemiecki Think Tank Heinrich-Böll-Stiftung, wynika, że głównym problemem są intensywne procesy rolnicze, które prowadzą do erozji, zasolenia i kompresji gleby. Jeśli dodać do tego nadmierną eksploatację zasobów wodnych, wyczerpanie wód podziemnych oraz pogorszenie jakości wody wskutek nadużycia nawozów, pustynnienie staje się coraz większym zagrożeniem. Ostatecznym gwoździem do trumny okazują się fale upałów, pożary i przedłużające się susze.

Bardziej szczegółowe opracowanie rumuńskich naukowców dotyczące degradacji gleb w Europie wskazuje najbardziej niebezpieczne procesy: wysychanie (Hiszpania, Rumunia), zanieczyszczenie pestycydami (Polska, Włochy, Hiszpania) oraz metalami ciężkimi (Francja, Włochy, Grecja). Nawet 60-70 proc. europejskich gruntów zostało uznanych za niezdrowe.

Łącznie w Europie erozja wodna, wietrzna i uprawowa przemieszcza ok. 575 mln ton gleby rocznie. Proces przebiega szczególnie szybko w Turcji (pięć razy szybciej od średniej światowej), gdzie już prawie 13 proc. wszystkich gruntów jest bardzo poważnie zdegradowanych.

COP 16 – jak walczyć z pustynnieniem?

Podczas szczytu w Riyadh mówiono o sposobach przeciwdziałania pustynnieniu i degradacji gleb na świecie. Za kluczową w tym procesie uznano rolę tradycyjnych społeczności, uznanych za strażników zielonych obszarów. Ich wiedza na temat ochrony terenów trawiastych czy raf koralowych jest, zdaniem uczestników COP16, nie do przecenienia, więc postuluje się, aby rdzenne społeczności miały swoje miejsce przy stole negocjacyjnym.

Z inicjatywy Arabii Saudyjskiej, która w szczególny sposób dotknięta jest problemem pustynnienia, powołano agendę służącą mobilizacji środków finansowych niezbędnych do realizacji ambitnego celu rekultywacji 1,5 mld ha do 2030 r. Mają one pochodzić w szczególności z budżetów państwowych, instytucji finansowych, międzynarodowych organizacji, ale także sektora prywatnego.

Powstrzymanie procesu pustynnienia i rekultywacja już zdegradowanych obszarów to duży potencjał w zakresie działań klimatycznych oraz odnowy różnorodności biologicznej. Jak powiedział podczas ceremonii otwarcia COP 16 sekretarz wykonawczy UNCCD Ibrahim Thiaw: to, w jaki sposób będziemy dziś zarządzać gruntami, zdeterminuje przyszłość życia na Ziemi.