Najstarsze źródła lecznicze w Polsce – gdzie bije woda pamiętająca średniowiecze?

Woda od zawsze była fundamentem życia, ale od wieków pełni także rolę naturalnego lekarstwa. Tradycja wykorzystywania wód leczniczych sięga w Polsce średniowiecza – pierwsze zapisy o źródłach mineralnych odnaleźć można w kronikach już z XIII i XIV wieku. Mimo upływu czasu, wiele z uzdrowisk nie tylko przetrwało, ale dalej dynamicznie rozwija swoją ofertę terapeutyczną, pozostając jednocześnie obiektem intensywnych badań naukowych.

Najstarsze udokumentowane źródła lecznicze w Polsce

Tradycja wykorzystywania wód leczniczych na ziemiach polskich sięga średniowiecza. To właśnie z tamtych czasów pochodzą pierwsze udokumentowane wzmianki o ich właściwościach zdrowotnych. Stały się one fundamentem rozwoju polskich uzdrowisk, które do dziś korzystają z naturalnych zasobów wód mineralnych. Przedstawiamy najstarsze z nich.

Cieplice Zdrój (Dolny Śląsk)

Za najstarsze uzdrowisko w Polsce i jedno z najstarszych w Europie uznawane są Cieplice Zdrój, położone w dolnej części Kotliny Jeleniogórskiej. Pierwsze historyczne wzmianki o miejscowości wiążą się z księciem piastowskim Bernardem z Lwówka, który w 1281 r. nadał ziemię zakonowi joannitów ze Strzegomia z przeznaczeniem na budowę klasztoru i szpitala. Wzmianki o leczniczych, ciepłych źródłach pojawiają się jednak już wcześniej – w dokumentach datowanych na 1175 r. W XVII i XVIII w. Cieplice cieszyły się renomą uzdrowiska znanego i cenionego w całej Europie, a źródła o temperaturze od 20 do 44°C wykorzystywano m.in. w terapii schorzeń dermatologicznych.

Lądek-Zdrój (Dolny Śląsk)

Lądek-Zdrój od lat walczy z Cieplicami o palmę starszeństwa. Pierwsze w pełni udokumentowane informacje dotyczące dowodów istnienia źródeł leczniczych znajdują się w zapiskach z 1325 r. Informacje w kronikach z XV w. wskazują, że urządzenia kąpielowe wykorzystywane w celach leczniczych przez okoliczną ludność istniały na terenie Cieplic już przed rokiem 1241. Historia różnie obchodziła się z tym miejscem, jednak obecnie, po rewitalizacji oraz rozbudowie, Lądek-Zdrój uważany jest za jedno z najpiękniejszych uzdrowisk w Polsce. Podstawowym surowcem leczniczym w uzdrowisku są radoczynne, siarczanowo-fluorkowe wody termalne o temperaturze od 22 do 44°C.

Szczawno-Zdrój (Dolny Śląsk)

Pierwsze udokumentowane informacje dotyczące korzystania ze źródeł mineralnych w Szczawnie-Zdroju pochodzą z 1221. Jednak podczas wykopalisk prowadzonych w latach 1907-1912 odkryto ślady eksploatacji źródeł już z wieków I-III. Odkopano wówczas drewniane ujęcia studzienne, a także odnaleziono ślady eksploatacji źródeł w postaci m.in. czerpaków do wody. Choć lecznicze źródła były wykorzystywane przez wieki, ich skład chemiczny opisał już w 1601 r. Kasper Schwenckfeld. Za twórcę uzdrowiska w jego współczesnej formie uznaje się Samuela Augusta Zemplina. Od 1815 r. nadzorował on eksploatację źródeł i rozwój funkcji leczniczych ośrodka. Wody Szczawna to radoczynne szczawy wodorowęglanowo-sodowo-wapniowo-magnezowe, wykorzystywane m.in. w leczeniu schorzeń układu moczowego, oddechowego oraz trawiennego.

Co mówią badania geologiczne?

Ciągłość wykorzystania źródeł termalnych znajduje potwierdzenie zarówno w dokumentach historycznych, jak i badaniach naukowych. Hydrogeologiczne analizy prowadzone m.in. w Cieplicach i Lądku-Zdroju wskazują na złożone procesy formujące wody termalne. W Cieplicach źródła zasilane są przez głębokie wody krążące w strukturach karbonu – skałach powstałych ponad 300 mln lat temu, co potwierdzają m.in. analizy izotopowe próbek pobranych z odwiertu KT-1 w Karpnikach. Stabilność składu chemicznego tych wód wiąże się bezpośrednio z ich długim czasem przebywania w głębokich warstwach skalnych.

Analizy izotopowe wskazują na brak trytu w wodach z odwiertu C-1, co oznacza, że nie miały one kontaktu z atmosferą po 1952 r. – okresie rozpoczęcia prób jądrowych. W praktyce świadczy to o długim czasie obiegu wód podziemnych i ich izolacji od współczesnych opadów. W Lądku-Zdroju dodatkowym dowodem ciągłości użytkowania źródeł są wyniki badań drewnianych rur wodociągowych z XV w., w których stwierdzono identyczne osady siarczkowe jak w obecnych instalacjach uzdrowiskowych.

Woda, która „pamięta średniowiecze” – nie tylko metafora

Wody termalne krążą w głębokich warstwach skorupy ziemskiej przez setki, a w przypadku najstarszych zasobów – nawet tysiące lat, zanim wypłyną na powierzchnię. W tym czasie ulegają mineralizacji, nasycając się pierwiastkami z otaczających skał. Ich skład chemiczny, niezwykle stabilny na przestrzeni wieków, sprawia, że w pewnym sensie pamiętają one czasy dawnych użytkowników. Współczesne uzdrowiska, mimo nowoczesnej infrastruktury, nadal korzystają z tych samych źródeł co przed wiekami. Są one nie tylko zasobem leczniczym, lecz także żywym dziedzictwem – zarówno geologicznym, jak i kulturowym.

zdj. główne: Jonny84/Wikipedia