Odszkodowania za złą jakość powietrza

14 października 2024 r. Rada Europejska przyjęła dyrektywę ustanawiającą zaktualizowane normy jakości powietrza w całej Unii Europejskiej (UE) zgadzając się jednocześnie na zaostrzenie dotychczasowych norm jakości powietrza w UE. Zaproponowane w przepisach rozwiązania mają przyczyniać się do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń do 2050 r. oraz zapobiegać przedwczesnym zgonom wywoływanym złym stanem powietrza.

Ponadto zgodnie z przyjętymi propozycjami obywatele Unii Europejskiej (UE) będą mogli ubiegać się o odszkodowanie za uszczerbek na zdrowiu w sytuacji, kiedy nie będą dotrzymywane wymogi i normy odnoszące się do jakości powietrza. Tym samym nowa dyrektywa ma zapewnić uczciwy i równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla osób dotkniętych lub prawdopodobnie dotkniętych jej wdrożeniem.

Zanieczyszczenie powietrza w UE

Komisja Europejska wskazuje, że zanieczyszczenie powietrza jest największym zagrożeniem dla zdrowia środowiskowego w Europie. Jak wskazuje uzasadnienie wniosku nowej dyrektywy, każdego roku około 300 000 przedwczesnych zgonów w Europie oraz znaczna liczba chorób niezakaźnych takich jak: astma, schorzenia układu krążenia, rak płuc spowodowane są przez zanieczyszczenie powietrza.

Ponadto we wniosku nowej dyrektywy wskazuje się, że zanieczyszczenie powietrza zagraża środowisku powodując zakwaszanie, czy eutrofizację wód, niszczy warstwę ozonową, a co za tym idzie powoduje szkody w lasach, ekosystemach i uprawach. Eutrofizacja spowodowana depozycją azotu wywiera wpływ na różnorodność biologiczną oraz jakość wód, często stanowiących źródło wody pitnej.

Normy jakości powietrza w UE

W UE jakość powietrza oceniana jest przy użyciu jednolitych metod i kryteriów. Znowelizowana dyrektywa wprowadza dalsze usprawnienia w zakresie monitorowania i modelowania jakości powietrza. Ponadto normy jakości powietrza mają być regularnie poddawane przeglądowi zgodnie z najnowszymi dowodami naukowymi, w celu oceny czy są nadal odpowiednie i adekwatne do potrzeb i wiedzy.

W UE istnieje sieć monitoringu jakości powietrza składająca się z około 16 000 punktów pomiarowych, w których pomiaru zanieczyszczeń dokonuje się na podstawie wspólnych kryteriów zdefiniowanych w dotychczasowych dyrektywach w sprawie jakości powietrza. Dotychczasowe dyrektywy w sprawie jakości powietrza określały unijne normy jakości powietrza dla 12 substancji zanieczyszczających powietrze: dwutlenku siarki, dwutlenku azotu / tlenków azotu, pyłu zawieszonego (PM₁₀PM_2,5), ozon, benzen, ołów, tlenek węgla, arsen, kadm, nikiel i benzo(a)piren.

W ramach nowej dyrektywy wprowadzono dodatkowe punkty pomiarowe do zbierania danych  na temat nowych substancji zanieczyszczających powietrze, takich jak cząstki ultradrobne, sadza (BC), amoniak (NH₃) lub potencjał utleniania pyłu zawieszonego, co ma sprzyjać naukowemu zrozumieniu ich wpływu na zdrowie i środowisko.

Przegląd dyrektyw w sprawie jakości powietrza

26 października 2022 r. Komisja Europejska zaproponowała zmianę dyrektyw w sprawie jakości powietrza. Celem propozycji było dostosowanie norm jakości powietrza do zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (zob. Wytyczne WHO dotyczące jakości powietrza). Ponadto w ramach przeglądu przyjęto następujące założenia:

• UE jest na drodze do osiągnięcia zerowego poziomu zanieczyszczenia powietrza do 2050 r.
• przewiduje się regularny przegląd norm jakości powietrza, zgodnie z najnowszymi dowodami naukowymi
• dalszą poprawę ram prawnych
• wspieracie lokalnych władz w osiąganiu czystszego powietrza poprzez wzmocnienie monitorowania, modelowania i planów ochrony powietrza
• zapewnienie większej jasności w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, naprawienia szkód, skutecznych kar i lepszego informowania społeczeństwa o jakości powietrza.

20 lutego 2024 r. prezydencja Rady i przedstawiciele Parlamentu Europejskiego osiągnęli tymczasowe porozumienie polityczne w sprawie wniosku dotyczącego ustalenia norm jakości powietrza UE. Następnie w dniu 14 października 2024 r. Rada Europejska przyjęła dyrektywę łączącą dotychczasowe dwie dyrektywy w jedną w celu zaktualizowania norm jakości powietrza w całej Unii Europejskiej.

Nowa dyrektywa dotycząca jakości powietrza

Nowa dyrektywa jako priorytet wskazuje zdrowie obywateli UE, ustanawiając nowe normy jakości powietrza dla zanieczyszczeń, które mają zostać osiągnięte do 2030 r. i które są zgodne z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczącymi jakości powietrza.

Zanieczyszczenia powodujące problemy z oddychaniem wskazywane w dyrektywie to między innymi cząstki stałe PM₁₀ i PM_2,5, dwutlenek azotu, czy dwutlenek siarki. Dlatego roczne wartości graniczne dla zanieczyszczeń o największym udokumentowanym wpływie na zdrowie ludzi tj.  PM_2,5 i NO₂, zostały zmniejszone odpowiednio z 25 µg/m³ do 10 µg/m³ i z 40 µg/m³ do 20 µg/m³. Dyrektywa zapewnia sprawiedliwy i równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości osobom, na które wpływ ma jej wdrożenie, a tak naprawdę brak jej skutecznego wdrażania.

Państwa członkowskie będą zobowiązane do zadbania o to, aby obywatele mieli prawo do ubiegania się o odszkodowanie i do uzyskania odszkodowania w przypadku, gdy ich zdrowie uległo pogorszeniu w wyniku naruszenia przepisów dotyczących jakości powietrza.

Kiedy wejdą w życie nowe przepisy

Tekst dyrektywy zostanie opublikowany w Dzienniku Urzędowym UE i wejdzie w życie dwudziestego dnia po jej publikacji. Następnie państwa członkowskie będą miały dwa lata od dnia wejścia w życie dyrektywy na jej  transpozycję do prawa krajowego. Natomiast do 2030 r. Komisja Europejska ma dokonać przeglądu norm jakości powietrza. Kolejne przeglądy będą dokonywane na podstawie najnowszych dowodów naukowych po 2030 r. co 5 lat.

Dyrektywa daje też pewne odstępstwa – przesunięcie terminu osiągnięcia dopuszczalnych wartości jakości powietrza. Aby wnioskować o odstępstwo, państwa członkowskie będą musiały uwzględnić prognozy jakości powietrza w swoich planach działania dotyczących jakości powietrza (mają zostać ustanowione do 2028 r.), wykazując, że przekroczenie będzie utrzymywane tak krótko, jak to możliwe, a wartość graniczna zostanie osiągnięta najpóźniej do końca okresu odstępstwa.

Podstawę prawną unijnych działań na rzecz jakości powietrza stanowią art. 191 i 192 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) dotyczące środowiska naturalnego. Na mocy tych artykułów UE upoważniona jest do działania w celu zachowania, ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego, ochrony zdrowia ludzkiego oraz promowania na płaszczyźnie międzynarodowej środków zmierzających do rozwiązywania regionalnych lub światowych problemów środowiska naturalnego.

Więcej informacji można uzyskać na stronie Komisji Europejskiej.