Gospodarka w obiegu zamkniętym (GOZ) to niezwykle istotny koncept, który ma sprawić, że będziemy efektywniej korzystać z dostępnych zasobów naturalnych. W niektórych sektorach GOZ jest bardziej oczywisty i znany od lat – sprzedaż odzieży używanej czy rzeczy w antykwariatach. W innych wciąż poszukiwane są najlepsze rozwiązania. Dla sektora gospodarki komunalnej szansą na działanie w obiegu zamkniętym jest współpraca z rolnictwem. To, co dla oczyszczalni jest odpadem (osady ściekowe), dla rolników może być cennym źródłem związków azotu i fosforu, czyli po prostu nawozem.
Osady ściekowe w rolnictwie – wymogi
Osady ściekowe mogą być wykorzystywane rolniczo. Biorąc jednak pod uwagę, że pochodzą z oczyszczania ścieków i w związku z tym mogą być zanieczyszczone, wprowadzono szereg wymagań dotyczących ich stosowania. Pierwsza, bardzo istotna informacja, to fakt, że jako nawóz mogą być używane osady pochodzące tylko z komunalnych oczyszczalni ścieków. W ten sposób wykluczono stosowanie silnie zanieczyszczonych osadów ściekowych pochodzenia przemysłowego.
Muszą także być szczegółowo przebadane pod kątem występowania metali ciężkich oraz pasożytów. Co ważne, osady ściekowe nie mogą być stosowane na rośliny przeznaczone bezpośrednio do spożycia.
Osady ściekowe jako element nawozów
Innym sposobem na rolnicze wykorzystanie osadów ściekowych jest dołożenie ich do nawozów oraz środków poprawiających właściwości gleby. Ministerstwo Rolnictwa już od dłuższego czasu obserwuje rosnącą ilość wniosków o wydanie pozwoleń na wprowadzenie do obrotu nawozów i środków wspomagających uprawę roślin wytworzonych z odpadów, w tym z osadów ściekowych.
Wady i zalety stosowania osadów ściekowych
Stosowanie osadów ściekowych w rolnictwie ma zarówno dobre, jak i złe strony. O to, jakie plusy, a jakie zagrożenia są z nimi związane, zapytaliśmy Ministerstwo Rolnictwa. Udzielona odpowiedź podkreślała, że wykorzystanie osadów ściekowych jako surowców do produkcji nawozów i środków wspomagających uprawę roślin (głównie poprawiających właściwości gleby) wpisuje się w tzw. gospodarkę w obiegu zamkniętym.
Osady ściekowe, wykorzystane jako surowiec do produkcji nawozów i środków wspomagających uprawę roślin, z chwilą wydania stosownego pozwolenia Ministerstwa Rolnictwa na wprowadzenie ich do obrotu, zgodnie z wymaganiami ustawy o nawozach i nawożeniu w związku z art. 14 ustawy o odpadach, tracą status odpadów i funkcjonują na rynku jako pełnowartościowy produkt (nawóz lub środek poprawiający właściwości gleby), zamykając proces recyklingu. Ponadto nawozy i środki poprawiające właściwości gleby wytworzone z wykorzystaniem osadów ściekowych stanowią uzupełnienie rynku nawozów mineralnych. Są też bardzo konkurencyjne cenowo.
Szczegółowe zasady dotyczące właściwego stosowania nawozów zawierających w składzie azot, do których zalicza się osady ściekowe, określa przede wszystkim ustawa Prawo wodne oraz rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie programu działań, mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu, tzw. program azotanowy. Precyzuje on wszystkie aspekty związane z rolniczym wykorzystaniem komunalnych osadów ściekowych w ramach obowiązującego prawa. Szczegółowe warunki, które muszą być spełnione przy rolniczym wykorzystaniu komunalnych osadów, określa rozporządzenie Ministra Środowiska.
Azot pochodzący z osadów ściekowych należy brać pod uwagę w ramach zbilansowanego nawożenia z uwzględnieniem maksymalnych ilości azotu działającego. Program azotanowy, zaktualizowany w 2023 r., uzupełniono o metodę obliczania ilości azotu w osadzie ściekowym, wykorzystując wyniki badań, a tabelę 11 uzupełniono o wartości równoważnika nawozowego dla osadów ściekowych w podziale na wiosenny i jesienny termin stosowania (odpowiednio: 0,3 i 0,25).
Jeżeli chodzi o problemy, jakie występują z rolniczym wykorzystaniem nawozów i środków poprawiających właściwości gleby, które zostały wytworzone z wykorzystaniem osadów ściekowych, to w pierwszej kolejności należy wskazać:
- nieprawidłowe zachowania producentów tego typu nawozów: zmiany składu surowcowego, w stosunku do tego, który został zatwierdzony na etapie wydawania pozwolenia przez Ministerstwo Rolnictwa. Samowolna zmiana składu surowcowego może sprawić, że dany nawóz staje się produktem niebezpiecznym dla środowiska;
- zanieczyszczenia niezgodne z normami przewidzianymi dla nawozów i środków wspomagających uprawę roślin. W przypadku, w którym Ministerstwo Rolnictwa uzyskuje informacje o przekroczeniach od organów kontrolnych, to wszczyna postępowanie wyjaśniające, które może skończyć się cofnięciem pozwolenia.
Ile produktów z osadami ściekowymi zostało zarejestrowanych?
Zgodnie z danymi Ministerstwa Rolnictwa, w 2022 r. wydano 220 pozwoleń na wprowadzenie do obrotu nawozów i środków wspomagających uprawę roślin, w tym 30 na środki wytwarzane z ustabilizowanego komunalnego osadu ściekowego. W 2022 r wydano też:
- jedną decyzję cofającą pozwolenie na wprowadzenie do obrotu organiczno-mineralnego środka poprawiającego właściwości gleby, wytwarzanego z ustabilizowanego komunalnego osadu ściekowego;
- jedną decyzję utrzymującą w mocy decyzję cofającą pozwolenie na wprowadzenie do obrotu nawozu, wytwarzanego z ustabilizowanego komunalnego osadu ściekowego;
- jedną decyzję odmawiającą wydania pozwolenia na wprowadzenie do obrotu organicznego środka poprawiającego właściwości gleby, wytwarzanego z ustabilizowanego komunalnego osadu ściekowego.
Duże oczyszczalnie a rolnicze wykorzystanie nawozów
Im większa oczyszczalnia ścieków, tym więcej osadów ściekowych produkuje. Dlatego zapytaliśmy obiekty przy dużych ośrodkach miejskich, czy oddają osad na potrzeby rolniczego wykorzystania. Gdańskie Wodociągi, MWPiK w Warszawie i Wodociągi Miasta Krakowa odpowiedziały, że ich osady ściekowe nie są stosowane w rolnictwie. Kwestią otwartą pozostaje, czy są zagospodarowywane w inny, bardziej opłacalny sposób, np. do produkcji biogazu, czy też nie spełniają ustawowych norm.