Pstrąg i troć: jeden, trzy czy kilkadziesiąt gatunków?

Ewolucja nadal trwa. Możemy się o tym boleśnie przekonać, padając ofiarą zarazków niewrażliwych na łykane przez nas antybiotyki. Albo obserwując masowe ataki owadów na plantacje rolnicze i leśne, świeżo uodpornione na pestycydy używane w UE.

Pstrągi i trocie oczami wędkarzy, przyrodników i… ministra

W podręcznikach dla szkół średnich współczesne efekty działań doboru naturalnego ilustruje się przykładem ćmy krępaka brzozowego, u jakiej pojawiły się melanistyczne formy dostosowane do czarnych od pyłu pni brzóz w okolicach uprzemysłowionych. Równie pouczające, a przecież pomijane w programie edukacji, są dzisiejsze przemiany łososiowatych właściwych i siejowatych. Omówmy je na przykładzie pstrąga potokowego, troci jeziornej i troci wędrownej (morskiej). To ryby nader poszukiwane i zdawałoby się doskonale znane. Cenią je wędkarze. Uwielbiają smakosze.

Dla obrońców przyrody to żywe wskaźniki stanu środowiska, a jednocześnie gatunki zwornikowe. Ich rolę w gospodarce i kulturze potwierdzają akty prawne, szczególnie całe osobne Rozporządzenie Ministra Rolnictwa z maja 2021 r. poświęcone ciekom dla troci wędrownej i węgorza europejskiego. Ustawodawca traktuje trzy formy (morfy) ekologiczne troci jako trzy gatunki, choć zdaniem wielu badaczy wszystkie one reprezentują jeden gatunek. Według wielu dotychczasowych badań – mimo uderzających różnic w trybie życia – nie ma między nimi zauważalnych różnic genetycznych!

Pstrąg, łosoś i coś pomiędzy…

Powszechnie przyjmuje się, iż Salmo trutta to jeden gatunek rozpadający się na kilka form różniących się biologią i ekologią, acz wzajemnie płodnych. Dopiero w epoce lodowcowej oddzielił się od pokrewnego łososia atlantyckiego (szlachetnego) Salmo salar,gdy izolacja rozrodcza dołączyła do geograficznej. Już setki lat temu zauważono, że w niektórych rzekach i jeziorach Europy pojawiła się ryba o cechach dokładnie pośrednich między typowym pstrągiem potokowym a typowym łososiem atlantyckim. Bardzo adekwatnie zwano ją Lachsforelle, co Kluk spolszczył na łososiopstrąga. Ojciec nowoczesnej klasyfikacji organizmów i nazewnictwa dwuczłonowego Linneusz – choć kreacjonista – wprost nazywał ją ogniwem pośrednim między pstrągiem (forelle, fario) a łososiem (lachs) [7, 9].

Brązowe pstrągi z górskich potoków Linneusz opisał jako osobny gatunek Salmo fario. Podobne do nich ryby, spływające co roku do morza, sklasyfikował jako Salmo eriox. Pamiętał również o trzeciej, bardzo podobnej do dwóch wyżej wspomnianych, acz nie identycznej rybie występującej w jeziorach. Nazwał ją Salmo lacustris.

Wszystkie one różnią się od łososia szlachetnego: bardziej krępym, walcowatym pokrojem; układem kości wieczka skrzelowego; trójkątnym uzębieniem blaszki lemiesza (u łososia lemiesz będzie pięciokątny a nieuzębiony); szerszą nasadą ogona; liczbą łusek od linii bocznej do płetwy tłuszczowej (14-19 u troci, 11-15 u łososia); słabiej wykształconym hakiem szczęki dolnej u tarlaków; szczegółami ubarwienia i budowy szkieletu. W XIX i XX w. traktowano je jako odrębny gatunek Salmo trutta, zwany trocią lub pstrągiem. Zwróćmy uwagę, jak subiektywne, płynnie przechodzące są to cechy! Późniejsze badania genetyczne potwierdziły, że łosoś atlantycki krzyżuje się z trocią wędrowną, stąd obecność osobników nie dających się precyzyjnie zaklasyfikować [1, 4].

Jeden? Trzy? A może kilkadziesiąt gatunków?

Późniejsi ichtiolodzy ujmowali Salmo trutta albo szeroko, albo wąsko. W pierwszym ujęciu S. trutta jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w Europie, Azji Mniejszej i Środkowej oraz płn. Afryce, introdukowanym na wszystkich innych kontynentach prócz Antarktydy. W drugim, węższym ujęciu S. trutta to tak naprawdę rój drobnych gatunków, endemicznych dla poszczególnych dorzeczy i jezior. Osobnymi gatunkami będą jakże lubiana przez polskich wędkarzy marmorata Salmo marmoratus ze Słowenii, karpione S. carpio z Gardy, tudzież co najmniej pięć gatunków endemicznych dla tej bałkańskiej Tanganiki – Ochrydy:

1. łosoś bałkański Salmo balcanicus,
2. łosoś lumi (pstrąg lumi) Salmo lumi,
3. łosoś słoneczny S. aphelios,
4. letnica (pstrąg ochrydzki) S. letnica,
5. łosoś ochrydzki (belwica, biełuszka) S. ohridanus [19].

Łowione w Polsce Salmo trutta uznaje się za przynależne do jednego podgatunku nominatywnego, lecz należące do trzech form ekologicznych, będących jednocześnie morfami (formami barwnymi):

1. troć wędrowną (Salmo trutta morpha trutta), spędzającą gros życia w Bałtyku, ale trącą się w rzekach i potokach górskich;
2. pstrąga potokowego (Salmo trutta morpha fario), formę osiadłą (tuwodną), nie opuszczającą krainy pstrąga w górach, wprowadzaną czasem do strumieni nizinnych;
3. troć jeziorową (Salmo trutta morpha lacustris), bytującą na stałe w jeziorach, wchodzącą niekiedy na tarło do dopływów [2, 5, 6].

Siła złego na jednego! Ale do trzech razy sztuka!

Odmienny cykl życiowy oznacza nieco inne mechanizmy zaniku. Skoro wszystkie trzy ekotypy potrzebują innych zabiegów ochronnych, ustawodawca słusznie objął je odrębnymi regulacjami (okresem i wymiarem ochronnym, limitem dziennego połowu, pozostałymi szczegółowymi zasadami wędkowania, wyznaczeniem cieków szczególnie ważnych dla zachowania pogłowia, np.: wymagających udrożnienia).

Chrońmy trocie od Tatr do Bałtyku, od Wdzydzów po Wigry

Najistotniejszą ostoją troci jeziornych w Polsce pozostaje kaszubskie morze – jezioro Wdzydze (Szerzawa) z dopływami: Trzebiochą, Wdą oraz Pilicą, położonymi w Borach Tucholskich, w powiecie kościerskim woj. pomorskiego. Populacja z Wdzydzów pozostaje o tyle cenna, że jest w miarę oryginalna. Tymczasem jesiotry bałtyckie Odry i Wisły pochodzą od okazów z Kanady (dokładniej z rzeki św. Wawrzyńca), słynne łososie atlantyckie z Drawy pochodzą z Dźwiny (Daugavy), w Wigrach zaś bytują sieje pejspuskie (wisztynieckie), skoro prawdziwe sieje wigierskie wymarły (rozpuściły się w puli genetycznej pejpuskich). S. trutta m. lacustris zachowała się w Hańczy i Szurpiłach.

Zanikła natomiast w Wigrach, Białym Wigierskim, Sajnie czy Sajenku. Z Wigier zniknęła już w trakcie ustanawiania parku narodowego w latach 90. XX w., w tym samym czasie, co dużo pospolitszy – zdawałoby się – sum. Powróciła dzięki zarybieniom i biomanipulacji. Skoro Hańcza jest rezerwatem, a Wigry parkiem narodowym, to tym bardziej Wdzydze – jako źródło krajowych troci jeziornych do renaturyzacji obu jezior Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego – powinno być co najmniej rezerwatem i/lub obwodem ochronnym [13, 14].

Pstrag potokowy i troć jeziorowa to typowe przykłady gatunków całkowicie zależnych od zarybień. Stąd kategoria Conservation Dependent na czerwonych listach. To samo powiedzieć można o węgorzu, łososiu, głowacicy, a nawet lipieniu. Ochrona troci wędrownej będzie jednym z najważniejszych działań w ramach nowego projektu LIFE for Seaside (LIFE Przymorze). Wniosek złożono we wrześniu 2024 r. W ramach LIFE Przymorze planuje się m.in. ochronę ostatnich, zachowanych tarlisk i odbudowę historycznych w obszarze PLH320017 Natura 2000 Trzebiatowsko-Kołobrzeski Pas Nadmorski, redukcję presji turystycznej, ograniczenie zrzutów ścieków, jak również skuteczniejsze działania przeciwkłusownicze [1, 2, 6].

W artykule korzystałem m.in. z:

1. Bagliniere J., Maisse G., Watson J. 1999. Biology and Ecology of the Brown Sea Trout. Springer Praxis Books.
2. Bartel R. 1988. Trouts in Poland. Pol. Arch. Hydrobiol. 35, 321-339.
3. Borzęcka I. 2010. Classifying Vistula and Pomeranian sea trout populations using discriminant functions based on selected scale characters. Arch. Pol. Fish., 18, 123-131.
4. Charles K., Guyomard R., Hoyheim B., Ombredane D., Baglinière J. 2005. Lack of genetic differentiation between anadromous and resident sympatric brown trout (Salmo trutta) in a Normandy population. Aquatic Living Resources, 18(1), 65-69.
5. Cios S. 2003. Uwagi nad występowaniem pstrągów, troci, łososi i lipieni w wodach Polski w dawnych czasach. Roczniki Naukowe PZW, 16, 17-32.
6. Cios S. 2008. Jest problem, czy go nie ma? Czy troć już wyparła pstrąga? Prz. Ryb., 33, 5, 42-45.
7. Kluk J. 1780. Zwierząt Domowych i Dzikich, osobliwie Krajowych, Historii Naturalnej Początki i Gospodarstwo: Potrzebnych i Pożytecznych Domowych, Chowanie, Rozmnożenie, Chorób Leczenie, Dzikich Łowienie, Oswoienie, Zażycie: Szkodliwych zaś Wygubienie. Drukarnia XX Scholium Piarum, Warszawa.
8. Radtke G., Dębowski P. 1996. Troć z jeziora Wdzydze, Salmo trutta m. lacustris L., w latach 1951-1995. Zoologica Poloniae, 41(Supl.), 99-104.
9. Radtke G., Dębowski P. 2016. Gniazda tarłowe troci z jeziora Wdzydze jako wskaźnik stanu jej populacji. Roczniki Naukowe PZW, 29, 5-21.
10. Sušnik S., Snoj A., Wilson I., Mrdak D., Weiss S. 2007. Historical demography of brown trout (Salmo trutta) in the Adriatic drainage including the putative S. letnica endemic to Lake Ohrid. Molecular Phylogenetics and Evolution. 44 (1): 63–76.