Ryby wędrowne w kontekście przepisów dotyczących odtwarzania przyrody

Kończąc wiosenny cykl przedstawiający ryby wędrowne w Polsce, warto wspomnieć jak wygląda to zagadnienie w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Odbudowy Zasobów Przyrodniczych (Nature Restoration Law, NRL). Zgodnie z artykułem 5 rozporządzenia wszystkie państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej przystąpią do odtwarzania siedlisk morskich, przywracając ich różnorodność biologiczną oraz świadczone przez nie usługi ekosystemowe. Prawo to nakazuje w pierwszej kolejności odbudowę habitatów dla gatunków już wcześniej chronionych w ramach Dyrektywy Ptasiej oraz załączników II, IV oraz V Dyrektywy Siedliskowej. Załącznik III NRL wprowadza listę ryb wędrownych, których środowiska oraz populacje mają podlegać szczególnej ochronie [10].        

Ryby spodouste w NRL

Lista ryb oceanicznych i dwuśrodowiskowych z załącznika III NRL obejmuje 22 pozycje (wykaz na końcu tekstu). Zdecydowanie dominują na niej ryby spodouste: piły, rekiny i płaszczki, wśród których znajdziemy zarówno niestrudzonych wędrowców, jak i gatunki osiadłe. Wszystkie one są zagrożone wyginięciem. Pozycje te nie zawsze da się utożsamić z konkretnymi gatunkami, bowiem na przykład punkt 18 obejmuje całą rodzinę rochowatych Rhinobatidae, liczącą około 40 gatunków.

Punkt 4 to z kolei dwa ogromne rekiny, które niewiele łączy (poza podgromadą i rozmiarem): zupełnie niegroźnego dla ludzi, planktonożernego długoszpara Cetorhinus maximus i znienawidzonego ludojada, żarłacza białego Carcharodon carcharias. Pozycje od 6 do 15 włącznie można scalić w jeden punkt jako rodzaj Mobula w szerokim ujęciu, obejmującym też manty (diabły morskie) Mobula birostris [3, 8, 9, 11].

Amatorów nurkowania i oceanariów zdziwić może obecność w załączniku III szeregu gatunków endemicznych dla pewnych akwenów Indopacyfiku, takich jak Mobula eregoodootenkee. Pamiętajmy jednak, że integralną częścią Wspólnoty Europejskiej są nie tylko wody Morza Śródziemnego, północno-wschodniego Atlantyku, większości Bałtyku i części Morza Czarnego, lecz również akweny przyległe do terytoriów zamorskich państw członkowskich, np. wody Gujany Francuskiej na południowym Atlantyku, Majotty i Reunionu na Oceanie Indyjskim, Nowej Kaledonii na Pacyfiku czy Francuskich Terytoriów Południowych i Antarktycznych na Oceanie Antarktycznym [7, 12].

Przewaga spodoustych w załączniku III wynika z kilku powodów. Jeszcze na przełomie XIX i XX w. wiele z nich pozyskiwano celowo, np. raszplę Squatina squatina dla skóry na rękojeści broni białej, a duże rekiny dla tranu. Niektóre piły i rochy do dziś tępi się jako szkodniki rybackie, które uszkadzają sieci i wyżerają połów. Żarłacze olbrzymie nadal odławia się w pobliżu kąpielisk. Znacznie istotniejszym powodem zaniku chrzęstnoszkieletowych stał się jednak przyłów. Od lat 70. XX w. do dziś coraz ważniejszym powodem odłowów staje się też wykorzystanie ich w tradycyjnej medycynie chińskiej.

Szybkiemu wymieraniu płaszczek, pił i rekinów sprzyja sposób ich życia. To nierzadko ekstremalni K-stratedzy, czyli gatunki późno przystępujące do rozrodu, wydające na świat paręnaście (niekiedy tylko jedno lub dwa) młodych, raz na kilka lat. Choć ryby kojarzą nam się z milionami sztuk ikry produkowanymi przez jedną samicę, to u spodoustych przeważają różne formy jajożyworodności, a nawet prawdziwej żyworodności ze swego rodzaju łożyskiem. Także gatunki jajorodne produkują stosunkowo niewiele jaj na tle ryb kostnoszkieletowych. Nie jest kwestią przypadku, iż wieloryby fiszbinowe, żółwie morskie oraz albatrosy, realizujące tę samą strategię rozrodczą co chrzęstniki, zanikają równie szybko [1, 2, 3, 5].

Z odbudową populacji pewnych gatunków wiąże się nadzieje na rewilding środowisk (pod)morskich, a tym samym spowolnienie niepożądanych skutków zmiany klimatu. Wśród potencjalnych ratowników klimatu wymienia się zarówno szczytowych drapieżców (stąd żarłacz biały i rochy), jak i najwydajniejszych filtratorów planktonu (stąd długoszpar i manta) [2].

Ryby dwuśrodowiskowe w NRL

Prócz oceanicznych chrzęstników, załącznik III wylicza trzy gatunki dwuśrodowiskowych salmonidów (według innych ujęć dwa salmonidy i jednego koregonida): łososia szlachetnego Salmo salar, troć wędrowną/jeziorną/pstrąga potokowego Salmo trutta oraz sieję ostropyską Coregonus oxyrhynchus. Dwa pierwsze występują w polskim Bałtyku. Rozmieszczenie geograficzne, status oraz liczebność trzeciego budzą kontrowersje wśród ichtiologów, wędkarzy i obrońców środowiska.

Według polskiej Wikipedii, sieja ostropyska bezpowrotnie wymarła. Chyba że dołączy do mamuta, żołądkoroda i dodo na liście gatunków do wskrzeszenia drogą inżynierii genetycznej oraz wspomaganego rozrodu przez firmy reklamujące takie usługi. Sytuacja jest o tyle przykra, że jakieś 20 lat temu publikowano optymistyczne artykuły na temat powrotu tego koregonida do rzek Europy, Cieśnin Duńskich i Morza Północnego.

Nie brak jednak głosów, że sieja ostropyska wcale nie stanowiła odrębnego gatunku. Była tylko jedną z mnóstwa drobnych, pozbawionych większego znaczenia taksonomicznego siej mieszczących się w zakresie zmienności głąbiela (siei zwyczajnej) Coregonus lavaretus. Przyjąwszy tę drugą hipotezę za prawdziwą, można bez oporów zarybiać Ren i rzeki Danii siejami najbliższymi geograficznie. W końcu i nasza, legendarna sieja wigierska to już nie ta ryba, przyniesiona przez samego Diabła, ale potomkini siej pejpuskich (czudskich), jakimi zarybiano Wigry w XIX i XX w. [4, 6, 9].

Loża pominiętych

Dziwi brak na liście jedynej w pełni katadromicznej ryby Eurazji: węgorza europejskiego Anguilla anguilla. Skoro wpisano tak pospolite rekinki, jak kolczak smukły Etmopterus pusillus z kategorii najmniejszej troski – LC, to czemu pominięto znacznie rzadsze odeń Centrophorus lusitanicus (trafiał się w wodach Portugalii; kategoria zagrożenia EN) czy Isogomphodon oxyrhynchus (był w Gujanie Francuskiej, kategoria zagrożenia CE)? Wpisano długoszpara, a zignorowano rekina wielorybiego Rhincodon typus? Ratuje się żarłacza białego, to może warto też głowomłota Sphyrna zygaena? A na pewno tawrosza piaskowego Carcharias taurus jako wymarłego w Morzu Śródziemnym [3, 14].

Ochrona ryb wędrownych w Polsce

Wiele ryb wędrownych z załącznika III już wcześniej było chronionych w ramach rozmaitych porozumień międzynarodowych:

• Konwencji Bońskiej o ochronie zwierząt wędrownych;
• Memorandum Manilskiego o ochronie wędrownych rekinów;
• Konwencji Barcelońskiej o zanieczyszczeniach Morza Sródziemnego;
• Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru Północno-Wschodniego Atlantyku (OSPAR);
• Konwencji Berneńskiej o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk;
• Konwencji Waszyngtońskiej o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES);
• Dyrektywy Siedliskowej.

W Polsce od dekad podejmuje się szereg działań mających prowadzić do ratowania łososia atlantyckiego oraz rodzimych troci/pstrągów. Niedawno zakończyły się wielomilionowe projekty LIFE: Czynna ochrona siedlisk włosieniczników i udrożnienie korytarza ekologicznego zlewni rzeki Drawy w Polsce (LIFE Drawa Pl) oraz Budowa niebieskiego korytarza ekologicznego wzdłuż doliny rzeki Regi i jej dopływów (LIFE+Rega). Cały kraj trzyma kciuki za uruchomienie nowego programu LIFE Drawa Bis.

W Instytucie Rybactwa Śródlądowego-Państwowym Instytucie Badawczym działa Zakład Ryb Wędrownych, skupiający się na gatunkach dwuśrodowiskowych: troci, łososiu i węgorzu z Polski oraz południowego Bałtyku. Sporo uwagi poświęca im także Morski Instytut Rybacki-Państwowy Instytut Badawczy w Gdyni. Można zatem uznać, iż Polska wdraża przepisy ustawy o odtwarzaniu przyrody dla swoich ryb wędrownych. Niestety, wiele jeszcze zostało do zrobienia, np. pełne zliczenie przegród poprzecznych na rzekach albo ocena wpływu farm wiatrowych na zachowania ryb [10].

Lista ryb zagrożonych, w tym wędrownych, z załącznika III ustawy o odtwarzaniu przyrody:

1. piła karłowata (Pristis clavata) – raczej osiadła, preferuje wody brakiczne;
2. piła drobnozębna (Pristis pectinata) – brak danych, zdarzały się okazy migrujące nieregularnie (wagranci) daleko poza typowym zasięgiem;
3. piła zwyczajna (Pristis pristis) – raczej osiadła;
4. długoszpar (Cetorhinus maximus) i żarłacz biały (Carcharodon carcharias) – oceanodromiczne
5. kolczak smukły (Etmopterus pusillus) – niewiele danych o wędrówkach dobowych i rocznych;
6. Mobula alfredi – raczej osiadła, możliwe krótkie wędrówki za zooplanktonem;
7. manta (Mobula birostris) – oceanodromiczna;
8. mobula śródziemnomorska (Mobula mobular) – oceanodromiczna, migruje po Morzu Śródziemnym w rytm pór roku;
9. Mobula rochebrunei – brak danych;
10. Mobula japonica – prawdopodobnie oceanodromiczna;
11. Mobula thurstoni – prawdopodobnie oceanodromiczna;
12. Mobula eregoodootenkee – mało danych, rozród na płyciznach;
13. Mobula tarapacana – prawdopodobnie oceanodromiczna;
14. Mobula kuhlii – mało danych;
15. Mobula hypostoma – mało danych;
16. raja czarnobrzucha (Dipturus nidarosiensis) – rozmieszczenie geograficzne budzi kontrowersje, zapewne dość osiadła;
17. raja siwa (Rostroraja alba) – osiadła;
18. rochowate (Rhinobatidae) – niektóre osiadłe, rodzina często przechodzi zmiany taksonomiczne, w tym transfery gatunków do innych rodzin;
19. anioł morski (Squatina squatina) – populacje północne oceanodromiczne wędrują regularnie w rytm pór roku, populacje południowe raczej osiadłe, mogą podejmować nieregularne wędrówki z szelfu do estuariów;
20. łosoś atlantycki (Salmo salar) – dwuśrodowiskowy;
21. troć wędrowna (Salmo trutta) – dwuśrodowiskowa;
22. sieja ostropyska (Coregonus oxyrhynchus) – dwuśrodowiskowa.

Zdj. główne: Krzysztof Gruszecki

W artykule korzystałem m.in. z prac:

1. Coelho R., Erzini K. (2008). Effects of fishing methods on deep water shark species caught as by-catch off southern Portugal. Hydrobiologia 606(1): 187–193.
2. Dulvy N.K., Davidson L.N., Kyne P.M., Simpfendorfer C.A., Harrison L.R., Carlson J.K. & Fordham S.V. (2016). Ghosts of the coast: global extinction risk and conservation of sawfishes. Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, 26(1), 134-153.
3. Fowler S.L., Cavanagh R.D., Camhi M., Burgess G.H., Cailliet G.M., Fordham S.V., Simpfendorfer C.A., Musick J.A. (eds.) (2005) Sharks, Rays and Chimaeras: The Status of the Chondrichthyan Fishes IUCN Shark Specialist Group, Status Survey.
4. Hansen M.M., Nielsen E.E., Mensberg, K.L.D. (2006). Underwater but not out of sight: genetic monitoring of effective population size in the endangered North Sea houting (Coregonus oxyrhynchus). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 63(4), 780-787.
5. Hoenig J.M., Gruber S.H. (1990) Life-history patterns in the elasmobranchs: implications for fisheries management. pp.1–16. In: J. H. L. Pratt, S. H. Gruber and T. Taniuchi (eds.) Elasmobranchs as living resources: advances in the biology, ecology, systematics and the status of the fisheries, US Department of Commerce, NOAA technical report NMFS 90.
6. Kranenbarg J., Winter H.V., Backx J.J.G.M. (2002). Recent increase of North Sea houting and prospects for recolonization in the Netherlands. Journal of Fish Biology, 61, 251-253.
7. Lythgoe J., Lythgoe G (1991). Fishes of the Sea: The North Atlantic and Mediterranean. MIT Press, Cambridge.
8. Scharpf C. Family Rhinobatidae Bonaparte 1835 (Guitarfishes). The ETYFish Project  https://etyfish.org/ETYFish_Rhinobatidae.pdf
9. Secor D., Kerr L. (2009). Lexicon of life cycle diversity in diadromous and other fishes. Am. Fish. Soc. Symp. (69): 537–556.
10. Węsławski J., Furdyna A., Jabłońska E. (2024). Co jest zapisane w Prawie o odbudowie zasobów przyrody Nature Restoration Law – tłumaczymy punkt po punkcie. Artykuł 5. Odbudowa ekosystemów morskich.
11. https://naukadlaprzyrody.pl/wp-content/uploads/2024/04/co-jest-w-nrl-artykul-5-siedliska-morskie.pdf
12. Wueringer B.E.; Squire L. Jr; Collin S.P. (2009). The biology of extinct and extant sawfish (Batoidea: Sclerorhynchidae and Pristidae). Rev Fish Biol Fisheries. 19(4): 445–464.
13. https://www.cms.int/en/species/Mobula-eregoodootenkee
14. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_threatened_rays
15. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_threatened_sharks