Trwaj wodo, jesteś piękna! Tales z Miletu i neptuniści w Fauście Goethego

Tales

W świecie naukowym przełomu XVIII i XIX w., za czasów Johanna Wolfganga Goethego, autora Fausta, żywo dyskutowano zagadnienie pochodzenia skał. Zwolennicy hipotezy o powstawaniu ich w środowisku wodnym ścierali się z propagatorami teorii wulkanicznej. Niemiecki pisarz włączył ten wątek do swojego dzieła literackiego i wydawałoby się, że rozstrzygnął spór. Czas jednak pokazał, że nie miał racji.

Tales – mędrzec z Miletu

Do dziś nie zachowało się nie zachowało się ani jedno słowo zapisane przez Talesa z Miletu. Co prawda przypisywane jest mu autorstwo żeglarskiej mapy gwiazd, lecz nie jest ono pewne. Wzmianki o dziełach słynnego filozofa wywodzą się z prac późniejszych autorów: Arystofanesa oraz Arystotelesa. Niewątpliwie był on powszechnie uważany za człowieka o reputacji mędrca, o czym świadczy jedno ze starożytnych powiedzeń: To istny Tales!.

Wiadomo, że był Grekiem żyjącym na przełomie VII i VI w. p.n.e. i pochodził z zamożnej rodziny z Miletu, miasta jońskiego, które dziś leży na terenie Turcji. Zasłużył się, pracując na rzecz rozwoju matematyki oraz astronomii, był zaangażowany w sprawy życia społecznego i polityki, ponoć uwielbiał sport. Współcześnie należy do kanonu siedmiu najważniejszych mędrców starożytnego świata.

Wśród jego najważniejszych osiągnięć jest zmierzenie wysokości piramid egipskich, a także dokładne określenie daty zaćmienia Słońca w 585 roku p.n.e. Z dzisiejszej perspektywy jest to tym bardziej niesamowite, że Tales nawet nie wiedział, że Ziemia jest kulista. Był zdania, że jest to płaski dysk, ze wszystkich stron otoczony wodą. W tym założeniu swoje źródło ma jego przekonanie filozoficzne, według którego wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa. Arystoteles napisał o nim tak:

Twierdził, że woda jest zasadą (dlatego też dowodził, że ziemia unosi się na wodzie). Zapewne doszedł do tego wniosku na drodze obserwacji, że pożywienie jest wilgotne i że samo ciepło powstaje z wilgoci i dzięki niej żyje (a to, z czego coś powstaje, jest zasadą wszystkich rzeczy). Na podstawie tego faktu, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną naturę, powziął myśl, że woda jest naturalnym początkiem wszystkich rzeczy wilgotnych. (U. Maroń)

Zastanawiające, że Tales z błędnych założeń (ziemia jest kręgiem unoszącym się na wodzie) wysnuł poprawny wniosek: do powstania życia niezbędna jest woda. W starożytności była to jedna z licznych koncepcji na temat podstaw funkcjonowania wszechświata, mocno zakotwiczona w ówczesnych mitach kosmologicznych. Idea uznawania wody za jakość życiodajną jest obecna w kulturze europejskiej do dziś. Występuje także w arcydziele literatury niemieckiej, czyli w Fauście.

Jak stać się człowiekiem?

Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) tworzył swoje arcydzieło przez 50 lat. W całości zostało ono wydane dopiero po jego śmierci, w 1833 r. Druga część tego dramatu w znacznej mierze rozgrywa się w scenerii wodnej. Wraz z głównym bohaterem przenosimy się do greckiej Tesalii, a tłem wydarzeń są okolice Olimpu oraz wijąca się pomiędzy masywami górskimi rzeka Penejos (Pinios), która wpada do Morza Egejskiego. Współcześnie jej ujście położone jest na wysokości miasteczka Nea Mesangala i otwiera krainę turystyczną określaną mianem Riwiery Olimpijskiej.

W książce czytelnik podąża wraz z Faustem pod prąd rzeki Penejos, od jej ujścia do źródła. Przewodnikiem jest Mefistofeles, który choć posiada moce piekielne, nie jest klasycznym bohaterem negatywnym. Świadczy o tym chociażby wątek stworzonej w alchemicznym laboratorium Fausta postaci Homunkulusa. Nazwana tak została lekko świecąca, ożywiona miniaturka człowieka-hermafrodyty umieszczonego w małej, szklanej fiolce. Stanowi on symbol esencji ludzkiego potencjału, élan vital, która dopiero może stać się człowiekiem. Jednak aby tak się stało, potrzebny jest – mówiąc współczesnym językiem – aktywator. I tu pojawia się pytanie: w jakim środowisku karzełek powinien zbić ograniczającą go szybkę, aby uruchomił się jego iskrzący potencjał, który umożliwi mu stanie się człowiekiem?

Mefistofeles dwukrotnie mu radzi: sam poszukaj drogi!, lecz Homunkulus nie będzie szukać odpowiedzi na własną rękę. Postanawia poprosić o wsparcie tych, których uznaje za mądrzejszych od siebie: filozofów dwóch naukowych frakcji „znających istotę bytu”. Przychylny i niemalże życzliwy względem natury ludzkiej Mefisto już tylko dobrodusznie spointuje decyzję karzełka: Ty, mój drogi, / jeśli nie zbłądzisz, nie zmądrzejesz!.

Neptuniści contra plutonicy

Homunkulusa do swoich racji będą przekonywać dwaj filozofowie przedsokratejscy: wspomniany już Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) oraz Anaksagoras (VI/V w. p.n.e.). Pamięć o pierwszym z nich przetrwała za sprawą wspomnianej już tezy, że główną zasadą życia (arche) jest woda i to ona jest źródłem życia. Z kolei dla drugiego z nich podstawą był wulkaniczny ogień. Karzełek wybierał więc między zbiciem ograniczającej go fiolki w środowisku akwatycznym a chtonicznym. Twórczym aktywatorem miała być woda lub ogień.

W ten sposób Goethe wprowadził na karty swego dramatu współczesną mu dyskusję z zakresu geologii, nazywanej wówczas mineralogią, i wchodzącej w skład historii naturalnej. Sednem owej dyskusji był problem niebanalny: kwestia pochodzenia skał. Obaj przywołani przez Goethego starożytni filozofowie mieli swoje odpowiedniki w świecie nauki przełomu XVIII i XIX w.

Tales symbolizował frakcję neptunistów, którą reprezentował niemiecki geolog i mineralog Abraham Gottlob Werner (1749-1817). Przekonywali oni, że skały powstały w wyniku skrystalizowania się minerałów w środowisku wodnym, zwłaszcza w oceanach młodej Ziemi. Natomiast Anaksagoras został wyrazicielem poglądów plutonistów będących zdania, że skały powstały jako rezultat działalności geologicznej Ziemi i są wynikiem procesów wulkanicznych, czyli m.in. zastygania magmy. Jednym z czołowych zwolenników tej hipotezy był odkrywca cyklicznych procesów geologicznych, szkocki geolog James Hutton (1726-1797).

Z czasem historia nauki przyznała rację plutonistom. Niemniej jednak Goethe stanął po stronie neptunistów i to ich teorie faworyzował w Fauście. Dlaczego hipoteza akwatyczna była dla niego bardziej atrakcyjna? Kluczem do odpowiedzi na to pytanie jest postać wspomnianego już Talesa z Miletu. Przekonanie o tym, że skały powstają w środowisku wodnym miało być przedłużeniem jego hipotezy mówiącej, że wszelkie życie pochodzi z wody. Wraz z Goethem Talesowi zaufał jego bohater – Homunkulus.

Trwaj wodo, jesteś piękna!

Dalszy bieg wydarzeń w Fauście przybrał formę mitologiczną. Karzełek wraz Talesem przemierzali Morze Egejskie, aż dotarli do Proteusza, bóstwa zmieniających się kształtów. Oznajmił on, że nie można stać się człowiekiem nagle, ponieważ jest to stopniowy proces wzrastania, od form prostszych do bardziej złożonych. Dodał też, że transformacji tej służy określone środowisko: Tu cię nic nie zmieni, / trzeba rozpocząć próby na morskiej przestrzeni. Następnie przemienił się w delfina i zabrał Homunkulusa w głąb morza, gdyż dopiero tam mógł on doświadczyć stopniowego przeobrażania się. A zatem to środowisko wodne miało przyczynić się do jego transformacji w człowieka.

W morskich głębinach płomyk zamkniętego w szklanej fiolce Karzełka był bardziej widoczny, lecz niespodziewanie zaczął dryfować na drodze przejeżdżającego tamtędy wodnego orszaku Galatei, córki boga mórz, uosabiającej morską Afrodytę. Fiolka Homunkulusa rozbiła się o jej tron, dzięki czemu doszło do połączenia wewnętrznej iskry Karzełka z symbolem kobiecej miłości. Aktywatorem ludzkiego potencjału stało się nie tylko środowisko wodne, lecz momentalne zespolenie pierwiastka ognia z wodą w kobiecej postaci. Efektem był wybuch złocących się, tęczowych barw rozlewających się w rozperlonej wodnej przestrzeni. Ten życiodajny akt dał Homunkulusowi człowieczeństwo.

Wówczas to, pod piórem Goethego, pełen zachwytu Tales wygłosił pochwałę wody jako wiecznej zasady tworzącej życie oraz piękno naszego świata:

Radość zakwita we mnie, radość przewspaniała,
– krzyczeć pragnę i wołać: – chwała! chwała! chwała!
Co jeno wielkie pięknem prawdziwej urody,
rodzi się i powstaje z prawieczystej wody
i w wodzie byt ma wszystko! – Święty oceanie,
w tobie jest łaska życia i bytu władanie!
Gdybyś ty chmur nie zsyłał,
gdybyś rzek nie rozwijał,
gdybyś deszczów nie spijał,
gdybyś lądów nie mijał –
czymże by były góry, doliny i światy?
ty w nie tchniesz wiecznie nowe życia aromaty!

Warto pamiętać, że choć słowa te wypowiada w Fauście starożytny mędrzec, to są one wyrazem akwatycznej fascynacji, którą przejawiał sam Goethe. Jego zaufanie wobec myśli Talesa było wręcz idealistyczne. Z pewnością mógłby on powiedzieć, parafrazując słowa głównego bohatera: trwaj wodo, jesteś piękna!.


W artykule korzystałam m.in. z prac:

Gadamska-Serafin R., Przepaście, wąwozy, wulkany, i skarby kopalnego świata w pismach polskich kaukazczyków, w: Literackie podróże do wnętrza Ziemi. Studia, red. nauk. J. Ławski i M. Burzka-Janik. Białystok 2020, s. 259-324.
Goethe J.W., Faust, część 2., przeł. E. Zegadłowicz, Warszawa 1953.
Maroń U., Tales z Miletu,w: Nowa Akropolis.
Tales, w: Collins. Filozofia. Słownik encyklopedyczny, pod red. G. Vesey, P. Foulkes, przekład zbiorowy, Warszawa 1997, s. 316-317.

Assistant Icon

Używamy plików cookie, aby zapewnić najlepszą jakość korzystania z Internetu. Zgadzając się, zgadzasz się na użycie plików cookie zgodnie z naszą polityką plików cookie.

Close Popup
Privacy Settings saved!
Ustawienie prywatności

Kiedy odwiedzasz dowolną witrynę internetową, może ona przechowywać lub pobierać informacje w Twojej przeglądarce, głównie w formie plików cookie. Tutaj możesz kontrolować swoje osobiste usługi cookie.

These cookies are necessary for the website to function and cannot be switched off in our systems.

Technical Cookies
In order to use this website we use the following technically required cookies
  • wordpress_test_cookie
  • wordpress_logged_in_
  • wordpress_sec

Cloudflare
For perfomance reasons we use Cloudflare as a CDN network. This saves a cookie "__cfduid" to apply security settings on a per-client basis. This cookie is strictly necessary for Cloudflare's security features and cannot be turned off.
  • __cfduid

Odrzuć
Zapisz
Zaakceptuj

music-cover