Wędrówki ryb w kontekście Polski

Wiosna i jesień kojarzą nam się z migracjami ptaków. Tym niemniej w tych sezonach przemieszczają się na duże dystanse także inne organizmy, w tym tak zwane ryby dwuśrodowiskowe. Dlatego Światowy Dzień Migracji Ryb obchodzimy albo 16 maja, albo 24 października. W połowie maja kończą się wędrówki, a zaczyna składanie ikry u wielu jesiotrów, w tym zachodniego Acipenser sturio oraz bałtyckiego Acipenser oxyrinchus oxyrinchus.

Maj oznacza kres tarła stynek Osmerus eperlanus, a początek tarła minogów morskich Petromyzon marinus, aloz Alosa alosa czy cert Vimba vimba. Wiosna to również pora znoszenia ikry naszych i amerykańskich węgorzy w Morzu Sargassowym. Z kolei jesienią kończą się wędrówki, a zaczyna składanie ikry u wielu łososiowatych, w tym naszego łososia szlachetnego Salmo salar. Późną jesienią kończy się też spływ dorosłych węgorzy europejskich Anguilla anguilla z wód słodkich do morza. W październiku też pierwsze młode węgorze w stadium montee zaczynają docierać do wybrzeży Europy. Wędrówki ryb są ważnym elementem wielu ekosystemów.

Wędrówki ryb – kogo powinny zainteresować

Biologia ryb wędrownych sprawiła, że są one bardzo cennym składnikiem ichtiofauny, szalenie interesującym nie tylko dla wędkarzy i kucharzy, ale również obrońców przyrody oraz hydrotechników planujących budowę nowych i modernizację już istniejących przegród poprzecznych. Nieznajomość podstawowych faktów i terminologii w zakresie migracji ryb bywa szczególnie niepożądana u wykonawców Kart Informacji Projektu (KIP) dla przedsięwzięć na ciekach. Warto zatem przypomnieć najważniejsze definicje i zwrócić uwagę na częste dziś uproszczenia.

Reliktowe gatunki, reliktowe nazwy

W ubiegłym wieku ryby dwuśrodowiskowe były znacznie lepszym wskaźnikiem dobrego stanu środowisk wodnych niż gatunki i ekotypy osiadłe. Dziś się to zmienia, gdyż większość tych skrzelodysznych wędrowców albo już wymarła, albo stała się całkowicie zależna od zarybień. Wielu przykładów mogą dostarczyć najnowsze dzieje krajowej fauny i gospodarki rybackiej. Certa i troć wędrowna odgrywały kluczową rolę w życiu rybaków dolnej i środkowej Wisły dopóki nie postawiono stopnia wodnego we Włocławku. Ostatnie rodzime łososie szlachetne z Drawy wymarły w latach 80. XX w. Dziś znowu jest tam dzikie stado, pochodzące jednak od okazów z łotewskiej Daugavy.

O migracjach łososi i węgorzy mówi się sporo, ale wiedza o wędrówkach ryb z innych rodzin popada w zapomnienie. Twórcy opisów ryb w Polskiej Czerwonej Księdze Kręgowców już kilka dekad temu ubolewali, że nawet najbardziej doświadczeni, wykształceni rybacy nie mają pojęcia, że bytowały w naszych wodach takie gatunki jak parposz Alosa fallax i aloza. Trudno było im też odróżnić rodzime jesiotry restytuowane przez naukowców i aktywistów od egzotów zbiegłych bądź wypuszczanych celowo z hodowli [5].

Dawni przyrodnicy ukuli dwa terminy stosowane do dziś w nauce i dydaktyce – wędrówki anadromiczne i katadromiczne. W języku greckim ana znaczy do góry, a dromos to bieg, ciąg albo prąd wody. Zatem ryby anadromiczne wędrują pod prąd, z głębin morskich płyną rzekami ku strumieniom, a nawet potokom Alp i Karpat. Równie jasny jest źródłosłów i sens terminu katadromiczny, skoro kata tłumaczy się jako na dół, ku spodowi, w głębi, pod czymś.

Słynny amerykański ichtiolog i guru akwarystów George S. Myers (1905-1985) zaproponował w 1949 r. cztery dalsze przymiotniki, także oparte o klasyczną grekę:

• diadromiczny (z gr dia – przez) odnosi się do wszystkich ryb migrujących w celach rozrodczych między wodami słodkimi a słonymi, i ana-, i katadromicznych;
• amfidromiczny (z gr amfo – oba, wszystkie) odnosi się z kolei do gatunków wędrujących między morzami a rzekami lub jeziorami w celach innych niż rozrodcze, np.: pokarmowych albo na zimowiska;
• potamodromiczny (potamos  – rzeka) opisuje gatunki podejmujące dość dalekie wędrówki w obrębie jednej rzeki. Rzekę zaś postrzegać można albo jako jeden, wielki ekosystem, albo jako continuum mnóstwa odrębnych ekosystemów, chociażby różnych krain rybnych albo kontrastowych mikrosiedlisk, jak bystrza i głęboczki;
• oceanodromiczny(okeanos – ocean) dotyczy gatunków migrujących na tysiące kilometrów po oceanie, aczkolwiek bez wchodzenia do wód słodkich. Oceanodromiczne są głównie stada, ale nie dotyczy to naszych, polskich dorszy i śledzi z południowej części Bałtyku.

Tylko pierwszy z powyższych terminów upowszechnił się szerzej, choć wszystkie cztery pojawiają się w niektórych polskich słownikach biologicznych [2]. Nie przenika jednak stamtąd do KIPów, może czasem tylko do raportów ocen oddziaływania na środowisko. Ryby z poprzednich epok geologicznych, jak minogi czy jesiotry, charakteryzujemy zatem przy pomocy słownictwa z poprzednich epok kulturowych.

Wśród gatunków rodzimych Polski mamy zatem:

• kilkanaście anadromicznych, z rodzin: minogowatych, jesiotrowatych, łososiowatych, śledziowatych, stynkowatych, a nawet karpiowatych (certa i ciosa Pelecus cultratus);
• tylko jeden gatunek typowo katadromiczny: węgorza europejskiego i fakultatywnie katadromiczny bądź amfidromiczny: flądrę (stornię Platichthys flesus);
• kilka potamodromicznych (zwłaszcza świnkę Chondrostoma nasus i jelca europejskiego Leuciscus leuciscus, do których coraz częściej dodaje się niepodejrzewane wcześniej o dalekie wędrówki leszcza, płoć czy sandacza [2]);
• kilka oceanodromicznych, zjawiających się u nas dość rzadko (jak ostrobok Trachurus trachurus, wiele dorszowatych, np. czarniak Pollachius virens, okowiel Trisopterus esmarkii czy znany raczej z fish and chips niźli z bałtyckich smażalni plamiak Melanogrammus aeglefinus).

Jesiotr, łosoś, minóg – charyzmatyczne gatunki naszych wód

Wśród krajowych ryb anadromicznych znajdziemy paru celebrytów, zwanych w przypadku gatunków chronionych gatunkami charyzmatycznymi, parasolowymi (ang. umbrella species) lub sztandarowymi (ang. flagship species). Są to przede wszystkim wspomniane na samym początku jesiotr ostronosy i łosoś szlachetny. Oba gatunki wprowadza się od lat z powrotem do polskich wód i poświęca czas i uwagę w mediach oraz na piknikach naukowych. Jeżeli Odra i Wisła znowu będą dla nich drożne, a tarliska w dopływach staną się rozsadnikami populacji lokalnych, będzie to oznaczało, że pozostałe gatunki długodystansowych wędrowców także powrócą o własnych siłach. Albo z drobną pomocą człowieka. Przynajmniej tak sobie wyobrażamy rewitalizację naszych rzek.

Równie rzadki w Europie stał się minóg morski. Godne uwagi jest, że w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, gdzie trafił przypadkiem, sytuacja tego gatunku wygląda odwrotnie. U nas praktycznie go nie ma, więc każda inwestycja, która potencjalnie mogłaby utrudnić jego reintrodukcję, budzi opory społeczne. W nowej ojczyźnie natomiast jest zwalczany (niezbyt skutecznie) jako inwazyjny gatunek obcy, wyniszczający rodzime ryby, kluczowe dla przyrody i rybołówstwa.

Migracje węgorzy rozpalają ludzką wyobraźnię od tysięcy lat. Dominuje pogląd, że w głąb lądów rzekami i jeziorami udają się tylko samice tej wężokształtnej ryby Samce pozostają w obrębie wód słonawych. Od kilku lat przybywa doniesień, że nie tylko samce, ale również część samic węgorzy europejskich i japońskich nie wpływa w górę rzek i strumieni. Sprawy te pozostają równie ciemne jak wnętrza norek węgorzyc, albowiem dane z analizy chemicznej otolitów i kwasów tłuszczowych okazały się jawnie sprzeczne z danymi parazytologicznymi. Omówimy je szerzej w innym artykule, podobnie jak kwestię: węgorz w kontekście sprawy polskiej [1, 3, 4].

Warto wspomnieć tu także o flądrze jako gatunku wędrownym, omawianym rzadziej od węgorza. Stornia dość często wstępuje w górę rzek, rozmnaża się w wodach o znacznym zasoleniu i o temperaturze 3-7°C na głębokości 30-300 m. Okazy z polskiej części południowego Bałtyku trą się od marca do maja na Głębiach Gdańskiej, Arkońskiej i Bornholmskiej, ewentualnie w Rynnie Słupskiej.

Ochrona ryb wędrownych w polskim prawie

Obecnie ochronie ścisłej podlegają u nas 2 gatunki anadromiczne – minóg morski i jesiotr ostronosy oraz jeden potamodromiczny – głowacica Hucho hucho (od 2017 r.). Ochroną częściową objęto minoga rzecznego, alozę i parposza oraz ciosę – osobniki spoza Zalewu Wiślanego. Osobne rozporządzenie Ministerstwa Rolnictwa chroni ryby dwuśrodowiskowe, kluczowe dla gospodarki: węgorza i troć wędrowną. Reszta gatunków wędrownych chroniona jest poprzez okresy i wymiary ochronne, limity połowów, ustanawianie zamkniętych obwodów tarliskowych, ewentualnie rezerwatów i parków. Sprawy te szerzej opisałem w poprzednim tekście o Czerwona lista ryb – ryby i minogi w nowym zestawieniu.

---

Zdj. główen: Brandon/Unsplash

W artykule korzystałem m.in. z prac:

1. Arai T. (2020). Ecology and evolution of migration in the freshwater eels of the genus Anguilla Schrank, 1798. Heliyon, 6(10).
2. Brönmark C., Hulthén K., Nilsson P.A., Skov C., Hansson L.A., Brodersen J. & Chapman B.B. (2014). There and back again: migration in freshwater fishes. Canadian Journal of Zoology, 92(6), 467-479.
3. Dębowski P., Bernaś R., Skóra M. & Morzuch J. (2016). Mortality of silver eel (Anguilla anguilla) migrating downstream through a small hydroelectric plant on the Drawa River in northern Poland. Fisheries & Aquatic Life, 24(2), 69-75.
4. Durif C.M.F., Arts M., Bertolini F., Cresci A., Daverat F., Karlsbakk E., … & Browman H.I. (2023). The evolving story of catadromy in the European eel (Anguilla anguilla). ICES Journal of Marine Science, fsad149.
5. Głowacinski Z. (red.) (2001) Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa.