Węgorz a sprawa polska. 40 milionów lat ewolucji, 2 tysiące lat spekulacji

Zarybianie węgorzem zawsze w modzie! Narybek tego niesamowitego gatunku wprowadza się do naszych jezior, rzek i wód przybrzeżnych Bałtyku od wiosny do jesieni. Podmioty prywatne rywalizują na tym polu z organizacjami społecznymi (głównie Polskim Związkiem Wędkarskim) oraz instytucjami państwowymi (m.in. Ministerstwem Rolnictwa, Wodami Polskimi, Instytutem Rybactwa Śródlądowego) [1]. Gatunek ten wciąż gości na naszych stołach, mimo że stał się znacznie rzadszy w skali świata od wielu ryb objętych ochroną na mocy przepisów polskich i/lub Dyrektywy Siedliskowej. Jedną z głównych przyczyn jego zaniku w wodach Europy pozostaje brak sprawnych przepławek [1]. Anguilla anguilla wymaga swoistych przejść, np.: drabin węgorzowych, innych niż w przypadku większości ryb.

Już starożytni Grecy…

Migracje tych wężowatych ryb rozpalają ludzką wyobraźnię od tysięcy lat. Arystoteles uważał, że powstają z kiszek ziemi, co zwykle interpretuje się jako samorództwo. Możliwe jednak, że Stagiryta myślał raczej o bytujących w mule węgorczycach, czyli ślepicach, których prawdziwą naturę (larw minogów) objaśnił dopiero w XIX w. Benedykt Dybowski. Jeszcze dwa wieki temu najświeższe opinie naukowców były równie nieścisłe jak gusła ówczesnych rybaków, którzy wszystkie węgorze europejskie uważali za samce, a za ich partnerki brali znane im z estuariów Zoarces viviparus. Z tego właśnie powodu w wielu językach zwane do dziś węgorzycami/matkami węgorzy (niem. Aalmutter, ang. eelpout) [2].

Słuszność tych mniemań zdawały się potwierdzać niektóre sekcje węgorzy (nie wspominając o obserwacjach kucharek), gdyż znajdowane w ich ciałach pasożytnicze robaki brano za płody tych wężowatych ryb.

Węgorz na zimę w szlamie na dnie jezior kupami się zakopuje i całą zimę uśpiony przepędza. Wiosną z jezior do rzek wychodzi i z wodą płynie. Ostateczne, a te niedawne postrzeżenia ukazały, że węgorz płód swój żywo na świat wydaje pouczał swych czytelników Stanisław Jundziłł w Zoologii krótko zebranej [2].

Węgorz a sprawa polska

Rozdzielnopłciowość węgorzy europejskich oraz męskie gonady odkrył polski ichtiolog Szymon Syrski (1829-1882), dyrektor Muzeum Historii Naturalnej w austriackim wówczas Trieście [2]. W przełożonych z rosyjskiego Wędrówkach ryb Szmidta, wydanych przez KiW w 1950 r., figuruje jako uczony austriacki. Współczesna Encyklopedia PWN podaje jedynie, że Syrski wykrył gonady męskie u adriatyckich ryb z rodzaju Serranus; sporządził pierwszą mapę batymetryczną M. Adriatyckiego. Z wybitnymi przyrodnikami było u nas jak z rybami dwuśrodowiskowymi: występowało ich znacznie więcej niż się powszechnie uważa. Może dlatego, że mało kto ich/je wspomina?

Ciemno wszędzie, głucho wszędzie…

Węgorz podejmuje unikatową w skali świata wędrówkę typu katadromicznego, czyli z wód słodkich do morza na rozród. Zawsze 4 dni po pełni Księżyca, od początku lata do końca jesieni, samice spływają w dół rzek i jezior, po drodze wypełzając niekiedy na ląd. W estuariach dołączają do nich samce, po czym płyną do Morza Sargassowego – jedynego akwenu, którego granice wyznaczają tylko prądy morskie (Kanaryjski, Zatokowy oraz Północnorównikowy), a nie lądy. Analogiczną wędrówkę z rzek i jezior Grenlandii, Ameryki Północnej i Środkowej do tego samego akwenu podejmują pokrewne węgorze amerykańskie Anguilla rostrata.

Niewiele krótsze są wędrówki węgorza japońskiego A. japonica, spływającego tysiące kilometrów z głębi Chin, Korei i Japonii ku podwodnej górze Suruga koło Marianów. Także węgorz australijski A. australis, ze swoimi liczącymi 4 tys. km migracjami z Australii i Nowej Zelandii do Morza Koralowego, koło Nowej Kaledonii, długością trasy bije na głowę większość gatunków katadromicznych [3-8].

Od kilku lat przybywa doniesień, że nie tylko samce, ale również część samic węgorzy europejskich i japońskich nie wpływa w górę rzek i strumieni, ewentualnie podejmuje tylko krótsze wędrówki pokarmowe. Sprawy te pozostają równie ciemne jak jesienne noce spływu węgorzyc albo wnętrza ich norek, bowiem dane z analizy chemicznej otolitów i kwasów tłuszczowych okazały się jawnie sprzeczne z danymi parazytologicznymi, a właśnie tymi trzema metodami (na podstawie chemizmu otolitów, proporcji kwasów tłuszczowych oraz fauny pasożytniczych robaków) określa się standardowo, gdzie i jak długo bytował dany osobnik ryby [3-6].

40 milionów lat ewolucji, 2 tysiące lat spekulacji

Nie milkną spory o czas pojawienia się migracji ryb z rodzaju Anguilla. Badacze sowieccy, a za nimi część polskich [np. 7-9], uważali, że obecny wzorzec tych wędrówek ukształtował się niedawno, dopiero po ustąpieniu lodowców plejstoceńskich. Wtedy miały się zetknąć tarliska węgorza amerykańskiego i europejskiego, wcześniej zlokalizowane u wybrzeży Ameryki Północnej i północnej Afryki. We współczesnych, wysokoimpaktowych artykułach naukowych przeważa pogląd o znacznie wcześniejszym początku tych migracji, liczącym około 40-50 milionów lat wstecz.

Miały one się wykształcić w czasach Oceanu Tetydy, przy zgoła innym klimacie, odmiennym rozmieszczeniu kontynentów i prądów morskich. Początkowo były równie krótkie, jak u współczesnych węgorzy wysp Indo-Pacyfiku, po około 100 km, by z czasem rozciągnąć się na obszar jednej czwartej globu i okres 2-3 lat kalendarzowych [3-6]. Nadal jednak nie wiemy, dlaczego – wbrew zdrowemu rozsądkowi i zasadzie brzytwy Ockhama – nasze węgorze wracają do Morza Sargassowego, zamiast przestawić się na rozród w wodach słodkich, zachowując pelagiczną ikrę, jak to zrobił miętus Lota lota, jedyny w pełni słodkowodny dorszowaty świata. Albo trzeć się w estuariach, jak to ma w zwyczaju wiele babek i galaksów.

Prawdziwe i urojone supermoce

Węgorze nie tylko podejmują wyjątkowe wędrówki i mają swoisty kształt. Wyróżnia je również zdolność wypełzania na ląd, chwytania ofiar niedostępnych dla pozostałych ryb drapieżnych, ścisły związek rytmów biologicznych z fazami Księżyca, wreszcie trująca dla ssaków krew [3, 4, 7, 9]. Powszechność angielskiej nazwy eel w nazwach innych ryb sprawia, że naszym A. anguilla błędnie przypisuje się cechy paru innych ryb wężowatych. Rzeczone supermoce węgorzy nie przestają rozpalać wyobraźni dziennikarzy i edukatorów.

Czasem jednak należałoby powściągnąć fantazje, by nie wskrzeszać dawnych przesądów, a tym bardziej nie rozpowszechniać błędnych informacji, jak na przykład w artykule o supermocach węgorzy. Nie dość, że zilustrowano go zdjęciami tropikalnych, jadowitych muren, to jeszcze przypisano naszym rybom cechy paru innych gatunków, chociażby niespokrewnionych z nimi, amazońskich węgorzy elektrycznych – strętw (Electrophorus spp.).

Ochrona węgorza w polskim prawie

Na koniec warto doszczegółowić, jak wygląda ochrona tych wężokształtnych ryb. Węgorza chroni nie Ustawa o ochronie przyrody, lecz szereg umów międzynarodowych, takich jak Konwencja Waszyngtońska, Konwencja Bońska czy wspólnotowy plan ochrony, a na poziomie kraju Narodowy Plan Ochrony i Rozporządzenie Ministra Rolnictwa nt. ryb dwuśrodowiskowych, kluczowych dla gospodarki. Ponadto, jak przystało na gatunek dopuszczony do eksploatacji wędkarskiej i rybackiej, zabezpieczają go: okresy i wymiary ochronne, limity połowów, minimalna wielkość oczek sieci rybackich, , ewentualnie rezerwatów i parków.

W artykule korzystałem m.in. z prac:

[1] Dębowski P., Bernaś R., Skóra M. & Morzuch J. (2016). Mortality of silver eel (Anguilla anguilla) migrating downstream through a small hydroelectric plant on the Drawa River in northern Poland. Fisheries & Aquatic Life, 24(2), 69-75.

[2] Samek A. (1992). Historya naturalna obejmująca zwierząt opisanie…. KAW, Warszawa.

[3] Arai T. (2020). Ecology and evolution of migration in the freshwater eels of the genus Anguilla Schrank, 1798. Heliyon, 6(10).

[4] Durif C.M.F., Arts M., Bertolini F., Cresci A., Daverat F., Karlsbakk E. … & Browman H.I. (2023). The evolving story of catadromy in the European eel (Anguilla anguilla). ICES Journal of Marine Science, fsad149.

[5] Gross M.R., Coleman R.M. & McDowall R.M. (1988). Aquatic productivity and the evolution of diadromous fish migration. Science, 239(4845), 1291-1293.

[6] Righton D., Aarestrup K., Jellyman D., Sébert P., van den Thillar, G.E.E.J.M. & Tsukamoto K. (2012). The Anguilla spp. migration problem: 40 million years of evolution and two millennia of speculation. Journal of Fish Biology, 81(2), 365-386.

[7] Szmidt P. (1955). Wędrówki ryb. KiW, Warszawa.

[8] Wędrówki ryb. (1976). w: Mały słownik zoologiczny: ryby. Wiedza Powszechna, Warszawa.

[9] Załachowski W. (1997). Ryby. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.