Woda jako zasób. Jak mądrze gospodarować wodą w czasach niedoboru

Zaledwie kilka dni przed powodziami rozmawialiśmy jeszcze o problemie suszy. Według Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska na mieszkańca Polski przypada rocznie ok. 1,5 tys. m³ wody. To bardzo niewiele, bowiem według ONZ roczna wielkość zasobów wody poniżej 1,7 tys. m³ na mieszkańca powoduje tzw. stres wodny, czyli sytuację, w której wody jest za mało, aby zaspokoić potrzeby ludzi i środowiska albo jest ona niezdatna do picia. By przeciwdziałać tej krytycznej sytuacji warto zacząć racjonalnie gospodarować wodą.

Czemu warto gospodarować wodą?

Jak wskazuje portal hydro.imgw.pl, prowadzony przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, w miesiącach letnich permanentnie znajdujemy się w sytuacji, w której duża część kraju dotknięta jest niskimi stanami wód rzek. Jest to tzw. trzeci etap suszy – susza hydrologiczna – która może doprowadzić m.in. do utrudnionego zaopatrzenia w wodę pitną, zwiększonego poziomu zanieczyszczeń wód, problemów w rolnictwie, a w konsekwencji – wzrostu cen żywności. Paradoksalnie, jeszcze na kilka dni przed powodzią problem dotykał szczególnie województw południowych, wschodnich i centralnych: dolnośląskiego (np. Nysa Łużycka i Bóbr); śląskiego (np. Olza); małopolskiego (Dunajec, Raba czy Wisła); lubelskiego (Bug); mazowieckiego (Wisła, Świder, Pilica); czy wielkopolskiego (np. Warta), gdzie obserwowaliśmy bardzo niskie stany wód. Tam susza w zasadzie każdego roku jest faktem.

W miastach z kolei doświadczamy coraz bardziej uporczywych upałów. Odpowiadają za nie podwyższone temperatury powietrza i powierzchni ziemi, które tworzą atmosferyczną lub powierzchniową miejską wyspę ciepła. Co więcej, zjawisko to obserwujemy także w środowiskach podziemnych wielu miast na całym świecie, włącznie z wodami gruntowymi. Polska niestety nie jest tu wyjątkiem. Dzieje się tak, gdyż stale zwiększa się powierzchnia utwardzona (budynki, place, ulice), zwana potocznie betonozą, jednocześnie zmniejszając udział miejskich terenów zielonych. Beton czy asfalt pochłaniają więcej promieni słonecznych niż odbijają, a następnie oddają energię, podwyższając temperaturę otoczenia. Wpływa to na nasze zdrowie – coraz częściej występują przypadki udaru cieplnego, zaostrza się przebieg przewlekłych chorób układu oddechowego i krążenia, zwłaszcza u ludzi starszych.

Czym jest water resilience i dlaczego jest tak istotne?

W kontekście wody rezyliencja oznacza po prostu ochronę wód i zintegrowaną gospodarkę wodną. Woda nie jest jedynie produktem handlowym, lecz także ograniczonym zasobem, który należy wykorzystywać w zrównoważony sposób, zarówno pod względem jakości, jak i ilości.

Jest to o tyle ważne, że zasoby wodne znajdują się pod coraz większą presją różnych sektorów, takich jak rolnictwo, przemysł, turystyka, transport i energetyka. Dlatego troska o nie to wspólne zadanie wszystkich użytkowników – indywidualnych, rolników, samorządów i przedsiębiorców. Synergia działań i realizacja dostosowanych do warunków lokalnych zadań w skali mikro będzie miała przełożenie na skalę makro.

Potrzebujemy działań, które zwiększą krajowy wskaźnik retencji wód i pozwolą lepiej zaadaptować Polskę do zmiany klimatu. Tymczasem brak wody (susza) lub jej nadmiar (powodzie) tylko potęgują te problemy. Odpowiedzią jest zrównoważona gospodarka wodna, która polega na racjonalnym korzystaniu z zasobów i właściwym zarządzaniu nimi.

Zacznijmy od skali mikro. Jakie są dobre praktyki w zarządzaniu wodą?

1. Zbierajmy wodę deszczową. Deszczówka ma mnóstwo zastosowań, może być używana w gospodarstwie domowym i do nawadniania w rolnictwie czy przemyśle. Woda deszczowa i roztopowa pomaga uzupełnić zasoby wód gruntowych i zmniejsza zależność od zewnętrznych źródeł, zwiększając tym samym bezpieczeństwo wodne.
2. Zainstalujmy prysznic zamiast wanny. Zaopatrzmy się w oszczędzające wodę głowice prysznicowe, timery i aeratory o niskim przepływie, które są niedrogie i łatwe do samodzielnego montażu. Podczas prysznica używajmy wody z rozwagą, wyłączając natrysk podczas namydlania.
3. Pierzmy, gdy mamy pełen wkład, a jeśli pralkę załadowujemy jedynie częściowo, pamiętajmy, by dopasować poziom poboru wody do wagi brudnych rzeczy. Unikaj cyklu ciągłego, który powoduje zużycie dodatkowych 20 litrów na płukanie.
4. Nawadniajmy rośliny tylko wtedy, kiedy trzeba. Warto korzystać z wody wtedy, gdy to naprawdę konieczne. Wystarczy trzymać się wcześniej wyznaczonych dni podlewania oraz podlewać najlepiej przed godziną 9:00, ponieważ pozwoli to wodzie wniknąć w korzenie rośliny. Warto również upewnić się, że zraszacze i system nawadniania działają prawidłowo. W ogródkach przydomowych hodujmy rośliny odporne na suszę.
5. Wspierajmy wodny aktywizm. Edukujmy, przekazujmy informacje o odpowiednim gospodarowaniu wodą. Pamiętaj, że liczy się każde działanie – na poziomie indywidualnym, funkcjonowaniu osiedla czy gminy, przemysłu czy rolnictwa.

Dobre praktyki w skali makro. Czego oczekiwać od władz lokalnych i krajowych?

1. Zadbajmy o recykling wody. Poszukajmy sposobów, by lepiej wykorzystywać tzw. wodę szarą, czyli niezdatną do picia. Można jej używać do nawadniania, procesów przemysłowych czy spłukiwania toalet. W większej skali można wdrożyć technologie uzdatniania wody, które umożliwią bezpieczne i zrównoważone ponowne wykorzystanie ścieków.
2. Dbajmy o retencję wody w miastach. Zatrzymywanie wody w mieście jest obowiązkiem nie tylko władz lokalnych, ale też wszystkich grup miejskich interesariuszy – przedsiębiorstw, spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych czy wreszcie indywidualnych mieszkańców. Docelowo chodzi o to, by nasze miasta zostały przeobrażone w tzw. miasta gąbki (sponge cities). Według tej koncepcji obszary zurbanizowane powinny być przystosowane do retencji i zatrzymywania wody, np. poprzez konstrukcję zielonych dachów i ogrodów spółdzielczych, a także dużych zbiorników retencyjnych (chroniących dodatkowo przed powodzią), rozproszonych na całym terenie zurbanizowanym.
3. Wprowadźmy zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi. Kompleksowe podejście, które uwzględnia cały cykl wodny, w tym wody powierzchniowe, gruntowe i gromadzenie deszczówki pomaga zoptymalizować alokację wody, zmniejszyć marnotrawstwo i chronić ekosystemy.
4. Stosujmy rozwiązania oparte o naturę (nature-based solutions). To działania, które zwiększają naturalną retencję, np. przywracanie mokradeł i renaturyzację wód, w tym odtwarzanie naturalnych terenów zalewowych czy też instalacja zielonych dachów.
5. Wspierajmy zrównoważone praktyki rolnicze, które zmniejszają zużycie wody. To np. techniki precyzyjnego nawadniania, agroleśnictwo i uprawa bardziej odpornych na suszę odmian roślin. Ważne jest również zachęcanie rolników do stosowania wydajnych systemów nawadniających i dostosowane do lokalnych warunków gospodarowanie wodą.
6. Poprawiajmy infrastrukturę i zarządzanie wodą. Inwestujmy w infrastrukturę wodną, w tym w rurociągi, zbiorniki i oczyszczalnie ścieków, aby zmniejszyć straty wody i poprawić efektywność zaopatrzenia. Zadbajmy o skuteczność, odpowiednie regulacje prawne i zaangażowanie interesariuszy, aby zapewnić sprawiedliwą dystrybucję wody.
7. Nawiązujmy międzynarodowe współprace. Partnerstwa, również na płaszczyźnie samorządowej, pozwalają sprostać wyzwaniom dotyczącym transgranicznych problemów wodnych. Współpraca w zakresie umów o podziale wody, udostępniania danych i wspólnych inicjatyw mających na celu promowanie zrównoważonej gospodarki wodnej ponad granicami.

Rzetelna wiedza – skąd ją czerpać?

Hydroportal Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie (PGW WP) to kompleksowe źródło informacji dotyczących szeroko pojętej tematyki wodnej dla naszego kraju. Portal ma liczne funkcjonalności i publikuje rozbudowane informacje, jak np. przegląd danych dotyczących ryzyka powodziowego, przeciwdziałania suszy czy związane z planami gospodarowania wodami.

Nieocenionym źródłem jest też opracowanie Programu przeciwdziałania niedoborowi wody, które prezentuje możliwości i kierunki działań w zakresie rozwoju retencji wodnej. Program jest komplementarny względem pozostałych dokumentów planistycznych z zakresu gospodarki wodnej – planów gospodarowania wodami, planów zarządzania ryzykiem powodziowym, planu przeciwdziałania skutkom suszy oraz programów rozwoju dróg wodnych, a działania w nim zawarte są uzupełnieniem zadań wynikających z tych dokumentów. Wskazano w nim m.in. przykłady inicjatyw zmierzających do zwiększania retencji zbiornikowej, korytowej, na terenach leśnych, rolniczych i zurbanizowanych. Dokument zawiera też propozycje akcji edukacyjnych, informacyjnych i promocyjnych dotyczących wzmocnienia świadomości społecznej w tym zakresie.