Jakiej polityki rolnej potrzebują polskie rzeki i Morze Bałtyckie?

W silnie przekształconych zlewniach rzek, w których dominują grunty rolne, w tym intensywnie użytkowane pola uprawne, obszary rolnicze są istotnym źródłem ładunku biogenów wnoszonego do wód powierzchniowych. Zanieczyszczenia spływają ostatecznie do Bałtyku, który jest najbardziej dotkniętym eutrofizacją morzem w skali Europy a nawet globu. W 2008 r. Diaz i Rosenberg wskazali, że w Morzu Bałtyckim znajduje się największa w skali świata morska martwa strefa (ang. dead zone) – obszar w wyniku silnej eutrofizacji pozbawiony tlenu, a co za tym idzie niedostępny dla większości roślin i zwierząt zamieszkujących akwen.

W ciągu ostatnich dziesięcioleci w związku z redukcją dopływu zanieczyszczeń, sytuacja poprawia się, niemniej jednak eutrofizacja pozostaje bardzo dużym problemem, dotykającym wszystkich części Bałtyku (EEA 2019) i, aby osiągnąć cele Bałtyckiego Planu Działania, dotyczącego osiągnięcia dobrego stanu wód Bałtyku (HELCOM 2021), czy unijnej Ramowej Dyrektywy Wodnej, konieczne są dalsze działania zmierzające do istotnej redukcji dostających się do wód Bałtyku zanieczyszczeń.

Skuteczne metody przeciwdziałania spływowi zanieczyszczeń z gruntów wykorzystywanych jako pola uprawne czy łąki lub pastwiska opierają się na przyrodzie – właściwościach naturalnych i półnaturalnych ekosystemów, głównie podmokłych. Są to między innymi pasy i bagienne strefy buforowe oddzielające rowy, rzeki, zbiorniki wodne lub cenne obszary podmokłe od terenów rolniczych. W istotny sposób uzupełniają one techniki agrarne, polegające na racjonalnym korzystaniu z nawozów i wzbogacaniu gleby w materię organiczną.

W ramach projektu Bagienne strefy buforowe i ochrona wód Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z rolnictwa (ang. Buffering and reducing Baltic Sea nitrate pollution by implementing natural-based solution) Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków podjęło próbę zgromadzenia wiedzy dotyczącej rozwiązań opartych na przyrodzie, a których celem jest ograniczanie spływu biogenów obszarowych (w tym przede wszystkim pochodzących z terenów użytkowanych rolniczo). Ponadto przeprowadzono analizę istniejących w Polsce polityk i programów w kontekście regulacji umożliwiających wdrażanie takich rozwiązań. Efektem tej pracy jest raport Ochrona wód powierzchniowych przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z terenów rolniczych. Metody oparte o naturalne rozwiązania (nature-based solution) i możliwości ich wdrażania w Polsce, który obejmuje:

• krótką analizę przeżyźnienia wód powierzchniowych i Morza Bałtyckiego (dr Agnieszka Bednarek, Katedra UNESCO Ekohydrologii i Ekologii Stosowanej, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki);
• charakterystykę dwóch typów metod opartych na przyrodzie – pasów buforowych i bagiennych stref buforowych – wraz z opisem usług ekosystemowych, jakich dostarczają (Aleksandra Pępkowska-Król, OTOP, Zofia Bieńkowska, OTOP);
• charakterystykę biotechnologii ekohydrologicznych (dr Agnieszka Bednarek, Katedra UNESCO Ekohydrologii i Ekologii Stosowanej, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki);
• ocenę polskiej polityki rolnej na lata 2023 – 2027 w zakresie wymogów i zachęt służących ochronie i odtwarzaniu terenów podmokłych i ekosystemów wodnych (Aleksandra Pępkowska-Król, OTOP);
• analizę kluczowych dokumentów strategicznych i polityk pod kątem uwzględnienia bagiennych stref buforowych (Paweł Pawlaczyk, Klub Przyrodników);
• analizę kosztów i korzyści wynikających z tworzenia lub utrzymywania oraz efektywność funkcjonowania bagiennych stref buforowych (Sviataslau Valasiuk, Warszawski Ośrodek Ekonomii Ekologicznej, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski).

Polska polityka rolna do poprawki

Ważnym wnioskiem z omówionego powyżej raportu jest to, że w ramach reformy wspólnej polityki rolnej na lata 2023 – 2027 nie zaproponowano w Polsce rozwiązań, które zachęcałyby do odtwarzania pasów buforowych czy terenów podmokłych (bagiennych stref buforowych). A obowiązkowe i fakultatywne działania, które mają sprzyjać ochronie siedlisk hydrogenicznych, nie są wystarczające.

Dlatego w kolejnym kroku OTOP, we współpracy z ekspertami Koalicji Rolnictwo dla Przyrody, opracował wytyczne dotyczące poprawek i modyfikacji koniecznych do wprowadzenia do polskiego Planu strategicznego dla wspólnej polityki rolnej na lata 2023 – 2027 (dokumentu regulującego politykę rolną na poziomie naszego kraju). Zaproponowano zmiany w zakresie istniejących wymogów (obowiązujących wszystkie gospodarstwa rolne otrzymujące płatności bezpośrednie norm dobrej kultury rolnej), jak i interwencji fakultatywnych. Ponadto postuluje się wprowadzenie nowych zachęt, które pozwolą na popularyzację metod opartych na przyrodzie. Są to działania pozwalające na redukcję spływu zanieczyszczeń, ale jednocześnie dostarczające wielu innych korzyści.

Wszystkie propozycje zebrane zostały w dokumencie Ochrona wód i mokradeł w krajobrazie rolniczym. Propozycje zmian polskiego Planu strategicznego dla wspólnej polityki rolnej na lata 2023 – 2027 w zakresie opartych na przyrodzie praktyk służących ochronie wód, retencji oraz odtwarzaniu terenów podmokłych (do pobrania). Treść dokumentu poparła Koalicja Żywa Ziemia.

Przykłady postulatów w zakresie norm i rozwiązań ujętych w planie strategicznym:

1. W ramach drugiej normy dobrej kultury rolnej dotyczącej ochrony terenów podmokłych i torfowisk konieczne jest wprowadzenie zakazu odnawiania istniejących i tworzenia nowych systemów odwadniających na gruntach objętych normą.
2. Lista obwiązujących obecnie typów obszarów/cieków/zbiorników wodnych, wzdłuż/wokół których stosuje się wymogi czwartej normy dotyczącej zachowywania stref buforowych, powinna zostać rozszerzona o wszystkie cieki naturalne, kanały i rowy melioracyjne (niezależnie od ich szerokości) oraz najcenniejsze pod względem przyrodniczym tereny podmokłe i torfowiska.
3. Dla zwiększenia retencji wody w krajobrazie rolniczym kluczowe jest zwiększenie zasięgu wdrażania i zwiększenie płatności ekoschematu Retencja wody na trwałych użytkach zielonych.

W dokumencie zaproponowano również wprowadzenie do polityki rolnej nierealizowanych jak dotąd w Polsce ekoschematów i interwencji rolno-środowiskowo-klimatycznych, które umożliwią tworzenie roślinnych pasów buforowych, przekształcanie pól uprawnych w trwałe użytki zielone, a także nawadnianie zdegradowanych obszarów podmokłych.

Pilność podjęcia działań i ich poparcie społeczne

W związku z obecną skalą oddziaływania gospodarki rolnej na środowisko, wdrożenie proponowanych, często nowatorskich rozwiązań w rolnictwie na dużą skalę jest pilnie potrzebne. Wiąże się z tym m.in. konieczność podejmowania działań edukacyjnych w tym zakresie. Efektywność proponowanych interwencji może zostać zwiększona także poprzez wprowadzenie ich wspólnotowego stosowania (wspólnego działania sąsiadujących ze sobą gospodarstw rolnych).

W analizie opłacalności wprowadzania do polityki rolnej proponowanych rozwiązań należy wziąć pod uwagę wysoką społeczną akceptację ponoszenia kosztów odtwarzania i ochrony terenów podmokłych. A rolnicy i rolniczki muszą być adekwatnie wynagradzani/wynagradzane za dostarczanie dóbr publicznych, jakimi są wszelkie usługi ekosystemowe wynikające z zachowania w krajobrazie obszarów nieprodukcyjnych i terenów podmokłych. W kalkulacji wysokości płatności powinna być uwzględniana wartość takich dóbr. Obecnie nie jest to praktykowane. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, opracowując wysokości płatności za ekoschematy i interwencje rolno-środowiskowo-klimatyczne, bierze pod uwagę wyłącznie tracone w wyniku wdrażania tych działań korzyści. To niestety nie jest wystarczające.

Strefy buforowe w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz

W ramach projektu Bagienne strefy buforowe i ochrona wód Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z rolnictwa OTOP postanowił także sprawdzić, jakie działania są konieczne w celu odtworzenia ciągłości stref buforowych w jednym konkretnym obszarze.

Zdecydowano, że będzie to specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 Dolny Wieprz, który obejmuje rozległą dolinę rzeczną o naturalnym charakterze w dolnym odcinku rzeki. Położony jest on w województwie lubelskim i zajmuje powierzchnię 8182,30 ha. Dominują w nim użytki rolne, w tym przede wszystkim łąki. Spośród siedlisk przyrodniczych, będących przedmiotami ochrony w obszarze, warto wymienić: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion, zalewane muliste brzegi rzek, użytkowane ekstensywnie łąki świeże, nizinne torfowiska zasadowe czy łęgi. Jak dotąd teren ten nie objęto ochroną jako obszar specjalnej ochrony ptaków, ale jest ważny w skali całego kraju dla zachowania wielu rzadkich gatunków. Fakt ten podkreśla uznanie tego miejsca za ostoję ptaków o znaczeniu międzynarodowym (ang. Important Bird Area).

Eksperci z dziedzin botaniki, hydrologii i ekonomii ekologicznej zaproponowali rozwiązania w zakresie zarządzania krajobrazem w dolinach Dolnego Wieprza i jego dopływów, których wdrożenie pozwoliłoby na zachowanie, a tam gdzie to konieczne również odtworzenie, bagiennych stref buforowych. W następnym kroku eksperci ocenili, jakie korzyści ekonomiczne oraz w postaci redukcji spływu biogenów (azotu i fosforu) mogą zostać osiągnięte.

Wyniki analiz przedstawione zostały w opracowaniu Strefy buforowe w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz. Dla przyrzecza Wieprza oraz jego dopływów w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz botanicy – Tadeusz Miśta i Wojciech Zwolski – zaproponowali 4 typy stref buforowych w dwóch wariantach: podstawowym i rozszerzonym. W wariancie podstawowym były to kontynuacja lub przywrócenie ekstensywnego użytkowania łąk oraz, tam gdzie to konieczne przekształcenie gruntów ornych w łąkową strefę buforową. W drugim wariancie zaproponowano dodatkowo odtwarzanie łęgów poprzez nasadzenia odpowiednich gatunków drzew. Łączna powierzchnia stref, niezależnie od wariantu, to 8306,31 ha, obejmujących dwudziestometrowe pasy wzdłuż obu brzegów wszystkich cieków znajdujących się w obszarze.

Ważnym wnioskiem z przeprowadzonej analizy jest to, że w zlewni stosunkowo dobrze zachowanej rzeki, jaką jest Wieprz, najbardziej problematyczne są jej dopływy. Zespół hydrologów, pod kierunkiem dr hab. Stanisława Chmiela ocenił, że obniżenie poziomu biogenów, docierających do rzeki Wieprz w obszarze Natura 2000, powinno uwzględniać utworzenie koryt meandrujących na ciekach dopływających do rzeki oraz prace poza obszarem Natura 2000. Dopiero takie działania pozwolą ograniczyć wymywanie do wód rzecznych biogenów o kilkanaście do nawet kilkudziesięciu procent.

Opracowanie Strefy buforowe w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz pokazuje, jak ważne jest właściwe zarządzanie krajobrazem zlewni rzecznych w kontekście ochrony jakości wód. Nie można jednak zapominać o wielu innych korzyściach, których dostarczają naturalne i półnaturalne ekosystemy pełniące funkcje buforów. Temat poruszony został w trzeciej części opracowania, w której ekonomista – Sviataslau Valasiuk – podjął próbę analizy kosztów i korzyści zaproponowanych działań. Stworzenie bagiennych stref buforowych w zlewni, objętej obszarem Natura 2000 Dolny Wieprz, okazuje się być efektywne z punktu widzenia ekonomii. Co więcej, znacząca nadwyżka korzyści nad kosztami wskazuje, że możliwe jest zwiększenie kompensacji właścicielom gruntów za wdrażanie prośrodowiskowych działań. Są to ważne argumenty uzasadniające potrzebę wprowadzenia do polskiej polityki rolnej adekwatnie opłacanych interwencji służących ochronie wód i odtwarzaniu terenów podmokłych.

Autor zdjęcia: Wiesław Król