Susza w Amazonii – (nie)spodziewane zjawisko pustoszy lasy deszczowe

Brazylia to jeden z obszarów mocno odczuwający skutki zmiany klimatu. Północna część tego kraju po raz kolejny zmaga się z ekstremalną suszą. Dawniej zjawisko to występowało tam stosunkowo rzadko, jednak w ostatnich dekadach obserwuje się wzrost częstości i czasu trwania okresów bezopadowych. Tegoroczna susza w Amazonii osiągnęła rekordowy poziom, siejąc ogromne spustoszenie w najbogatszym ekosystemie Ziemi.

Susza dużym zagrożeniem dla mieszkańców Amazonii

Susza w Amazonii wywiera ogromny wpływ nie tylko na środowisko naturalne, ale także na miejscową ludność i gospodarkę. Spadek poziomu wody w rzekach utrudnia lub całkowicie uniemożliwia transport wodny, co ogranicza mieszkańcom dostęp do podstawowych produktów żywnościowych. Zagrożone jest również bezpieczeństwo – rozkładające się ciała martwych zwierząt zanieczyszczają wodę pitną. O ogromnych stratach można też mówić w kontekście rybołówstwa będącego podstawą utrzymania wielu lokalnych społeczności.

W obliczu tak dramatycznej klęski żywiołowej rząd Brazylii ogłosił w ostatnich dniach stan alarmowy dla piętnastu powiatów stanu Amasonas, a w przypadku kolejnych czterdziestu zalecił stan gotowości. Uruchomiony został też rządowy program przeciwdziałający skutkom suszy, którego wartość opiewa na kwotę 20 mln dolarów. W rejony najbardziej dotknięte brakiem opadów kierowane są transporty z żywnością, wodą pitną i lekami. W obliczu wysoce prawdopodobnego nadejścia potęgującego suszę El Niño, szacuje się, że z końcem roku może ucierpieć nawet pół miliona mieszkańców.

Wymieranie endemicznych delfinów w jeziorze Tefé

Susza w Amazonii wpływa na wszystkie elementy ekosystemu, w tym także na gatunki wodne. Wśród nich są endemiczne dla dorzecza Amazonki delfiny słodkowodne – Sotalia amazońska (Sotalia fluviatilis) i Inia amazońska (Inia geoffrensis). W ostatnich dniach nad jeziorem Tefé, zlokalizowanym w północno-zachodniej części kraju, stwierdzono obecność nie tylko setek martwych ryb, ale też ciała stu delfinów słodkowodnych. Naukowcy wiążą ich umieranie na taką skalę z okresem suszy i upałami – temperatura wody w jeziorze przekroczyła 39°C.

Delfiny żywią się rybami, a ich masowe śnięcia powodują drastyczny spadek dostępności pożywienia. W dodatku obniżony poziom wody uniemożliwia przemieszczanie się tych niemałych zwierząt. W ciągu ostatnich dwóch tygodni poziom Amazonki obniżał się codziennie o 20-30 cm, a jej głębokość, w odniesieniu do zeszłorocznych danych z tego samego okresu, jest mniejsza o ponad 6 m.

Delfiny słodkowodne żyjące w dorzeczu Amazonki to organizmy wskaźnikowe. Śmierć tak dużej liczby osobników w jednym czasie może oznaczać, że warunki wodne zostały mocno zaburzone. Według prognoz susza w Amazonii ma potrwać jeszcze przez kilka tygodni. Jest więc wysoce prawdopodobne, że populacje zwierząt zamieszkujących ten rejon ucierpią jeszcze bardziej.

Susza w Amazonii – groźny paradoks, który może zmienić świat

Jednym z pierwszych skojarzeń na hasło „las deszczowy” jest wilgoć. Z kolei susza kojarzy się z pustynią. Sformułowanie susza w Amazonii rodzi zatem pewien zgrzyt – ten region cechuje przecież całoroczna, bujna wegetacja, intensywne opady oraz duszne powietrze pachnące trawą i zawilgoconym drewnem. Gdzie tu zatem miejsce na suszę? Otóż tropikalny las deszczowy to ekosystem wilgotny, który dawniej nawiedzany był przez suszę rzadko, raz na kilkadziesiąt lat. Współcześnie susza w Amazonii zdarza się znacznie częściej, stwarzając duże zagrożenie nie tylko dla regionu, ale i dla całego świata.

Choć uznaje się, że Amazonia ma zdolność do przetrwania sporadycznych ekstremów hydro-meteorologicznych, to częstsze występowanie anomalii w systemie opadów w ostatnich dekadach i tragiczne skutki długotrwałych susz jasno pokazują, że możliwości te są wyraźnie ograniczone.

Więcej suchych drzew oznacza mniej wchłoniętego z atmosfery dwutlenku węgla

Lasy deszczowe pełnią niezwykle ważną rolę w utrzymaniu równowagi klimatycznej na świecie, regulując obieg wody i wchłaniając olbrzymie ilości dwutlenku węgla, co spowalnia globalne ocieplenie. Długotrwałe deficyty wody powodują usychanie roślinności. Susze istotnie ograniczają absorpcję CO₂, więc gromadzi się ono w atmosferze. Wraz z zamieraniem flory do atmosfery trafia mniej wody, przez co maleje ilość opadów. W ten sposób napędzane jest bardzo niebezpieczne sprzężenie zwrotne.

Wycinka i wypalanie drzew drastycznie osłabiają ekosystem

Susza w Amazonii zbiera większe żniwo na obszarach osłabionych wycinką. Odsłonięte części lasu są bardziej narażone na działanie gorącego powietrza, co potęguje wysychanie roślinności w granicznym paśmie. Ogołocone łodygi i pnie nie stanowią bariery dla ciepłego powietrza, przez co wnika ono głębiej, osuszając kolejne partie lasu. Suche części roślin ułatwiają rozprzestrzenianie się ognia, co prowadzi do niekontrolowanych pożarów i emisji dużych ilości CO₂.

Susza w Amazonii – co dalej z najbardziej złożonym ekosystemem na Ziemi?

Amazońskie lasy ani mieszkający tam ludzie nie są przygotowani na tak ekstremalne warunki. I o ile rzadko występujące susze o podłożu naturalnym nie stanowiły dla lasów deszczowych większego zagrożenia, o tyle znacznie nasilone, długookresowe deficyty wody, wzmacniane przez antropopresję, prowadzą do degeneracji lasów deszczowych Amazonii. Zagrożenie jest na tyle duże, że stawia ich dalsze istnienie pod znakiem zapytania.

Według hipotezy, uznawanej za bardzo prawdopodobną, ekstremalne susze w połączeniu z postępującym wylesianiem i związanymi z nim pożarami doprowadzą lasy Amazonii do tzw. punktu krytycznego. Jest to moment pojawienia się nieodwracalnych zmian, w którym obumieranie lasu będzie zachodzić szybciej niż jego odbudowa. Tropikalny gąszcz zacznie przekształcać się w ekosystem przypominający sawannę, co będzie miało daleko idące konsekwencje dla całej planety.

W wyniku obumierania roślinności i tracenia potencjału chłonnego względem dwutlenku węgla lasy deszczowe staną się jego emiterem, co przyczyni się do pogłębiania zmiany klimatycznej. Ostatnie badania składu atmosfery nad Amazonią potwierdziły te przypuszczenia – obecnie już wiadomo, że jej południowo-wschodnia część emituje więcej CO₂ niż jest w stanie wchłonąć.

Obecna susza w Amazonii określana jest mianem nieporównywalnie większej niż dotychczas. Niedostatek wody w tym rejonie niesie ze sobą negatywne skutki ekologiczne, gospodarcze i społeczne nie tylko dla regionu, ale i dla całego świata. Jeżeli emisja CO₂ w skali globalnej nie zostanie ograniczona, a zmiana klimatu zahamowana, zjawiska niekorzystne, takie jak susza, będą się nasilać, przez co lasy deszczowe mogą na zawsze zniknąć z mapy świata.