Instrukcja gospodarowania wodą – przewodnik do zarządzania obiektem piętrzącym wodę

W obliczu klęsk żywiołowych, takich jak powódź lub susza, obiekty retencjonujące wodę skupiają naszą uwagę. Oczekujemy skutecznego ich wykorzystania w minimalizacji negatywnych skutków tych zjawisk. Instrukcje gospodarowania wodą przewidują scenariusz postępowania na różne hydrologiczne okoliczności, w tym także te ekstremalne.

Obiekty piętrzące wodę

Do obiektów piętrzących wodę, które wymagają instrukcji gospodarowania wodą, można zaliczyć te wymienione i pokrótce opisane poniżej:

• Zbiorniki retencyjne to zbiorniki, które stale gromadzą wodę w celach przeciwpowodziowych, energetycznych, zaopatrzeniowych lub środowiskowych.
• Sztuczne zbiorniki wodne to wszystkie zbiorniki służące do magazynowania wody, np. dla potrzeb przemysłowych, energetycznych, irygacyjnych czy rekreacyjnych.
• Suche zbiorniki przeciwpowodziowe to obiekty hydrotechniczne, które są zazwyczaj puste a ich głównym zadaniem jest retencjonowanie nadmiaru wody w okresach powodziowych, aby zmniejszyć ryzyko zalania terenów położonych w dolinie rzeki, po ustąpieniu fali powodziowej zbiornik stopniowo się opróżnia.
• Poldery to obszary nisko położone, otoczone wałami przeciwpowodziowymi, które mogą być zalewane w sposób kontrolowany w celu zmniejszenia fali powodziowej na rzece, a po ustąpieniu zagrożenia woda jest stopniowo odprowadzana.
• Jazy to budowle hydrotechniczne, które służą do piętrzenia wody w rzekach lub innych ciekach wodnych, szczególnie w kontekście regulacji przepływu i ochrony przed powodzią.
• Stopnie wodne to zespoły obiektów składających się z jazu i jednej lub kliku śluz żeglugowych. Obiekty te służą do zapewniania głębokości tranzytowych na rzekach żeglownych oraz umożliwiają pokonanie różnicy zwierciadła wody górnej i dolnej przez jednostki pływające.
• Inne urządzenia przeciwpowodziowe – inne budowle hydrotechniczne, które są istotne dla zarządzania ryzykiem powodziowym, np. bramy powodziowe, śluzy wałowe itp.

Instrukcja gospodarowania wodą – zakres

Każdy obiekt piętrzący wodę, w tym przede wszystkim zbiornik przeciwpowodziowy (mokry lub suchy), polder, stopień wodny czy jaz, musi posiadać instrukcję gospodarowania wodą (IGW). Szczegółowo zakres i zawartość instrukcji definiuje Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 21 sierpnia 2019 r. w sprawie zakresu instrukcji gospodarowania wodą (Dz.U. 2019 poz. 1725).

Instrukcja gospodarowania wodą na zbiorniku to dokument określający zasady zarządzania zasobami wodnymi w obiekcie hydrotechnicznym. Jej celem jest optymalizacja gospodarowania wodą w sposób, który zapewnia zarówno ochronę przeciwpowodziową, jak i realizację innych zadań, takich jak zaopatrzenie w wodę, produkcja energii, ochrona środowiska, transport wodny czy rekreacja. W przypadku kaskady zbiorników lub stopni wodnych obowiązuje jedna, wspólna instrukcja, która obejmuje wszystkie obiekty piętrzące i mające znaczenie dla danego odcinka rzeki.

Główne elementy instrukcji:

• Zasady napełniania i opróżniania obiektu – określają optymalne poziomy wód w zbiorniku w zależności od pory roku, sytuacji hydrologicznej oraz prognoz pogodowych.
• Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych – zawiera procedury na wypadek wystąpienia powodzi, suszy lub innych nadzwyczajnych okoliczności, co ma na celu minimalizowanie ryzyka zagrożenia życia i wystąpienia szkód w mieniu i środowisku.
• Zarządzanie przepływem wody – precyzuje, jak regulować przepływ wody w rzece poniżej zbiornika, aby utrzymać odpowiedni poziom wód zarówno w okresach obfitych opadów, jak i w czasie suszy.

Kiedy się stosuje:

• w normalnych warunkach hydrologicznych – aby zapewnić optymalne gospodarowanie zasobami wodnymi na obiekcie, dostosowane do jego funkcji (np. retencja, energetyka, zaopatrzenie w wodę);
• w sytuacjach ekstremalnych – takich jak powodzie czy susze, instrukcja przewiduje działania, które mają na celu minimalizowanie strat i zabezpieczenie infrastruktury oraz mieszkańców.

Rozporządzenie bardzo precyzyjnie definiuje terminologię i wszystkie wymagane dane i informacje, które powinny znaleźć się w części opisowej, części graficznej lub załącznikach. Warto podkreślić, iż nie są to wyłącznie dane techniczne, takie jak wielkości zrzutów przy określonych stanach (w tym dla stanu ostrzegawczego i alarmowego), ale także precyzyjne informacje o osobach odpowiedzialnych za określone zadania, podmiotach współdziałających oraz założeniach komunikacji.

Instrukcja stanowi swoisty przewodnik po tym, co można w jakich warunkach i na jakiej podstawie zagospodarować/zmienić w ramach zarządzania obiektem. Nie ma tutaj dowolności i swobody w podejmowaniu decyzji. W przypadku zdarzeń kryzysowych kluczowe są prognozy dopływu wody do obiektu, na podstawie których podejmowane są wszelkie decyzje. Im dokładniejsze i bardziej rzetelne prognozy, tym lepiej.

W przypadku dużych obiektów piętrzących ważna jest także informacja o bezpieczeństwie budowli, która może mieć wpływ na sposób postępowania. Znaczenie ma także świadomość konsekwencji podejmowanych decyzji i odziaływanie na obszar położony poniżej lub sam obiekt (np. względy środowiskowe). Tych zmiennych jest naprawdę dużo. Nic jednak dziwnego, gdyż w większości przypadków mówimy o ich znaczeniu dla bezpieczeństwa ludzi, czy to powodziowego, czy zabezpieczającego zapotrzebowanie na wodę pitną.

Co istotne, instrukcję gospodarowania wodą zatwierdza się w pozwoleniu wodnoprawnym na korzystanie z wód i doręcza się wszystkim zakładom, których dotyczy, oraz właścicielowi wód.

Instrukcja gospodarowania wodą – odstępstwa

W standardowych warunkach gospodarka wodna na obiekcie odbywa się na podstawie i zgodnie z instrukcją gospodarowania wodą, która precyzuje zasady utrzymania poziomu wody, wielkości jej zrzutu, piętrzenia, a także określa procedury działania w sytuacjach kryzysowych. Zdarza się jednak, że:

• nadzwyczajne warunki pogodowe lub hydrologiczne (np. wyjątkowo silne opady deszczu, szybko topniejący śnieg, susza) mogą wymagać działań, które nie są przewidziane w standardowej instrukcji;
• instrukcja gospodarowania wodą nie uwzględnia najnowszych prognoz meteorologicznych lub hydrologicznych, co może prowadzić do decyzji o wcześniejszym, dodatkowym zrzucie wody, aby uniknąć przepełnienia zbiornika.

Decyzję o zrzucie wyprzedzającym, wbrew instrukcji gospodarowania wodą, podejmuje się w sytuacjach nadzwyczajnych, kiedy:

• prognozy meteorologiczne wskazują na zbliżającą się falę powodziową, której skala może przekroczyć zdolność retencyjną zbiornika;
• istnieje ryzyko, że standardowe procedury zarządzania zbiornikiem nie będą wystarczające, aby uchronić przed powodzią tereny poniżej zbiornika;
• czas reakcji jest ograniczony, a władze odpowiedzialne za zarządzanie wodami decydują się na wcześniejsze opróżnienie zbiornika, aby zwiększyć jego pojemność retencyjną.

Decyzje te podejmowane są przez administratora obiektu. Każdorazowo jednak, z uwagi na ich nadzwyczajny charakter, są szczegółowo analizowane przez organy kontroli. Sprawdzane jest, czy podejmowana decyzja jest słuszna, szczególnie jeśli wpłynie negatywnie na obszary położone poniżej. W wypadku podejmowania działań niezgodnych z instrukcją należy liczyć się z ich oceną po ustąpieniu zagrożenia, którego dotyczyły.

Instrukcja gospodarowania wodą – istotne elementy

Instrukcja jest kluczowym narzędziem w zarządzaniu obiektami hydrytechnicznymi i jest stosowana przez administratorów zbiorników, przede wszystkim Wody Polskie, ale także inne podmioty odpowiedzialne za gospodarkę wodną na obiektach piętrzących (np. spółki energetyczne, przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne czy miasta). Warto podkreślić kilka istotnych warunków, które mogą wpłynąć na jakość zarządzania obiektem.

Aktualność instrukcji

Aktualność instrukcji i odniesienie do najbardziej aktualnego stanu danego obiektu piętrzącego są niezwykle istotne. Realizowane modernizacje czy oceny stanu technicznego mogą wymagać wprowadzenia zmian do instrukcji. Zmieniające się warunki hydro-meteo i realizowane w kraju działania (np. w górnym odcinku cieku, które będą miały wpływ na przepływ wody na danym obiekcie) również powinny być przedmiotem regularnej rewizji i w razie potrzeby aktualizacji. Procedura aktualizacji instrukcji jest niestety tak długotrwała, że często zniechęca do podejmowania działań w tym kierunku. Być może tutaj jest przestrzeń do zmiany podejścia i uproszczeń.

Prognoza

Dane o prognozie dopływu wód w przypadku większości dużych obiektów hydrotechnicznych dostarczane są przez IMGW-PIB. To kluczowa informacja, na podstawie której – w sytuacji zagrożenia powodziowego – podejmowane są określone decyzje i wybierane scenariusze działania. Niestety nie wszystkie obiekty mają szansę na dobrą lub jakąkolwiek prognozę z uwagi na brak danych pomiarowych na wejściu do obiektu (szczególnie na mniejszych ciekach).

Monitoring i pomiary

Elementem instrukcji jest wykaz urządzeń pomiarowych oraz opis sieci pomiarowo-obserwacyjnej. Bardzo ważna jest aktualna informacja o stanie technicznym obiektu, którą może dostarczyć monitoring, ale także opomiarowanie jego wnętrza, pozwalające dokładnie śledzić np. stateczność obiektu. Nie wszystkie obiekty, z uwagi na ich wiek i okres budowy, dysponują taką informacją. Technologie stosowane i dostępne teraz nie były stosowane kilkadziesiąt lat temu, a starzejąca się infrastruktura to problem nie tylko Polski, ale całej Europy.

Mapy i scenariusze

To, co nie jest wpisane wprost w rozporządzeniu w sprawie instrukcji, jednak w wielu się pojawia, to mapy prezentujące zasięg oddziaływania obiektu dla różnych scenariuszy, przede wszystkim tych powodziowych. Nie we wszystkich instrukcjach są mapy zagrożenia awarią. W 2022 r. PGW WP przygotowało i opublikowało zasięgi map zagrożenia powodziowego dla 26 budowli piętrzących – opracowania dotyczyły wyłącznie zbiorników „mokrych”. Być może warto skierować uwagę także na zbiorniki suche i poldery, które w przypadku awarii mogą powodować katastrofalne skutki.

Podsumowanie

Instrukcja gospodarowania wodą na obiekcie powstaje w momencie oddawania go do użytku i stanowi przewodnik dla administratora, jak postępować, aby zachować optymalne warunki dla samego obiektu i otaczającego go ekosystemu. Zdarzają się jednak sytuacje, które z całą pewnością nie należą do łatwych i które wymagają działania w trybie nadzwyczajnym i podejmowania decyzji wbrew zasadom instrukcji.