Jak jakość wody wpływa na zdrowie ludzi, czyli słów kilka o ocenie ryzyka zdrowotnego

Sformułowanie ryzyko zdrowotne spotykane jest coraz częściej w nomenklaturze zarówno prac naukowych, w języku potocznym, jak i w dokumentach prawnych odnoszących się do wpływu użytkowanej wody na zdrowie człowieka. Podstawą jest tu ustawa Prawo wodne (2017) która, jako jeden z elementów procedury ustanawiania stref ochronnych ujęć wskazuje obowiązek przeprowadzenia analizy ryzyka uwzględniającej ocenę zagrożeń zdrowotnych. Ponadto Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (2017) przywołuje bezpieczeństwo zdrowotne konsumentów.

Ryzyko zdrowotne – ryzyko środowiskowe: człowiek źródłem problemu?

Woda stanowi medium niezbędne do życia człowieka – jest to niezaprzeczalny fakt. Dostarcza mikro- i makroelementy konieczne do rozwoju, wzrostu, sprawnego działania metabolizmu oraz utrzymania prawidłowej pracy układów i narządów, a więc życia organizmu ludzkiego. Nie jest jednak tajemnicą, że zawarte w niej składniki mogą również wykazywać niepożądany, negatywny wpływ na zdrowie człowieka, w tym nawet kancerogenny (rakotwórczy). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że woda nie spełniająca norm jakościowych, brak odpowiednich warunków sanitarnych i niewystarczający poziom higieny są przyczyną około 1,4 mln zgonów rocznie.

Zanieczyszczona woda i słabe warunki sanitarne są związane z transmisją tzw. chorób wodopochodnych, takich jak cholera, biegunka, czerwonka, wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny i polio. Szacuje się, że każdego roku ok. 1 mln osób umiera na biegunkę – chorobę, której w dużej mierze można zapobiec, a śmierci 395 tys. dzieci poniżej 5 roku życia można byłoby uniknąć, gdyby udało się wyeliminować wspomniane wyżej czynniki ryzyka. W 2021 r. ponad 251,4 mln osób wymagało zapobiegawczego leczenia schistosomatozy, ostrej i przewlekłej choroby wywołanej przez pasożytnicze robaki, którymi można zarazić się poprzez kontakt z zainfekowaną wodą.

Postępująca antropopresja na środowisko niesie ze sobą wzrost różnorodności zanieczyszczeń ksenobiotycznych, a więc pochodzenia „ludzkiego”. Pojawiają się (a właściwie są wykrywane!) coraz to nowsze mikrozanieczyszczenia, które poprzez wodę mogą być absorbowane do organizmów. Proces wchłaniania może odbywać się w wyniku bezpośredniego kontaktu z wodą bądź pośrednio, poprzez łańcuch troficzny – do organizmu człowieka ze środowiska (ryzyko środowiskowe).

Narażenie zdrowotne – jak to ugryźć?

Potencjalne wystąpienie negatywnych skutków zdrowotnych po użytkowaniu wody określonej jakości stanowi tzw. ryzyko zdrowotne. Ocena prawdopodobieństwa to narzędzie pozwalające na oszacowanie, w jaki sposób woda użytkowana przez wiele lat w gospodarstwie domowym może mieć wpływ na zdrowie jej odbiorców. Wskazana metoda badawcza została opracowana przez Amerykańską Agencję Ochrony Środowiska (US EPA 1989, 1991)) i jest wykorzystywana już od lat 80. ubiegłego wieku. Niemniej wciąż nie jest to narzędzie szeroko rozpowszechnione w kontekście bezpieczeństwa systemów zbiorowego zaopatrzenia w wodę.

Oczywiście, procesy uzdatniania wody doprowadzają poszczególne parametry do wielkości normatywnych, czyli bezpiecznych poziomów stężeń, zgodnych z wymogami Rozporządzenia Ministra Zdrowia (2017). Natomiast ocena potencjalnego wpływu na zdrowie dostarczanej do odbiorców wody „idzie o krok dalej”. W procedurze (US EPA 1989, 1991) następuje przejście z wielkości stężeń substancji na wielkości dawek danych elementów przyjmowanych do organizmu wraz z wodą w wyniku wieloletniego jej użytkowania w gospodarstwie domowym (scenariusz mieszkaniowy). Analizowane są różne ścieżki narażenia, które odpowiadają poszczególnym drogom kontaktu z wodą. Najbardziej znacząca jest droga pokarmowa, a więc ścieżka narażenia w wyniku spożywania. Poszczególne substancje mogą też być wchłaniane przez skórę – ścieżka dermalna (np. w wyniku zażywania kąpieli), bądź przyjmowane drogą wziewną – ścieżka inhalacyjna (w wyniku wdychania oparów wody).

Jakość wody pitnej w Polsce

W Polsce, jakość wody pitnej uległa znaczącej poprawie w ciągu ostatnich dekad. Przedsiębiorstwa wodociągowe oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna skrupulatnie kontrolują jej parametry, co pozwala na szybkie wykrywanie i eliminowanie wszelkich zagrożeń. Dowodem na skuteczność tych działań są dostępne dane statystyczne.

Analizując informacje udostępnione przez Państwową Inspekcję Sanitarną za rok 2022 oraz za lata wcześniejsze, zauważa się ciągłą poprawę jakości wody pitnej, która już wcześniej była na wysokim poziomie. Dane pokazują, że w 2006 r. około 91 proc. konsumentów otrzymywało wodę spełniającą normy jakościowe, w 2009 r. liczba ta wzrosła do około 93 proc., a w 2013 r. 96 proc. populacji miało dostęp do wody zgodnej z wymaganiami. Ta tendencja utrzymywała się w kolejnych latach. W 2014 r. około 98 proc. mieszkańców korzystało z wody z zaopatrzenia zbiorowego, która spełniała kryteria jakościowe określone przez Ministerstwo Zdrowia. W 2022 r. odsetek ten wzrósł aż do 99,7 proc.

Ryzyko zdrowotne – różne dla dzieci i dorosłych

W celu oszacowania dawek pobranych daną drogą, oprócz różnych ścieżek przenikana danych parametrów do organizmu, brane są pod uwagę również zmienności międzyosobnicze pomiędzy różnymi grupami odbiorców wody (wiek, płeć). Zmienności te wynikają między innymi z różnic w masie ciała, ilości spożywanej wody, powierzchni skóry czy też ilości i długości kąpieli (ilość i czas trwania kąpieli małych dzieci w stosunku do przeciętnego czasu brania pryszniców przez osoby dorosłe) (US EPA 1989, 1991).

Dawka pobrana a dawka referencyjna

Obliczone wartości dawek przyjmowanych do organizmów w wyniku tak ustalonych wariantów i wielkości odnosi się do tzw. dawek referencyjnych, a więc określonych dla rakotwórczego oraz nierakotwórczego wpływu substancji (US EPA 1989, 1991). Wielkości te są udostępnione w szerokiej bazie opracowanej przez US EPA.

Wielkość ryzyka zdrowotnego jest ilorazem skumulowanych dawek substancji przyjętych do organizmu i dawek referencyjnych dla danej ścieżki narażenia (pokarmowa, dermalna, wziewna). Natomiast sumaryczne ryzyko zdrowotne stanowi sumę obliczonych wielkości poziomów narażenia (ryzyk) ze wszystkich anlizowanych scenariuszy (ścieżek narażenia). (US EPA 1989, 1991). Procedura ta może być wykorzystywana jako test procesów uzdatniania wody i tego jak długoletnio stosowana woda z danego źródła wpływa na bezpieczeństwo zdrowotne odbiorców (o ile zmniejszamy prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych poprzez stosowane procesy technologiczne).

W artykule korzystałam m.in. z prac:

1. Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz.U. 2017 poz. 1566 z późn. zm.)
2. US EPA 1989: Risk Assessment Guidance for Superfund, vol. 1: Human Health Evaluation Manual. Part A. Interim. Final. EPA/540/1-89/002. Washington, DC. USA: Office of Emergency and Remedial Response
3. US EPA.US EPA, 1991: Risk Assessment Guidance for Superfund, vol. 1: Human Health Evaluation Manual. Part B. Development of Risk-based Preliminary Remediation Goals. Interim. EPA/540R-92/003. Publication 9285.7-01B. Washington, DC. USA: Office of Emergency and Remedial Response
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U.2017.2294 z późn. zm.)
5. https://www.who.int (dostęp: 02.01.2024 r.)
6. https://www.gov.pl/web/gov/katalog-jednostek?catalogId=catalog-sanitary-station (dostęp: 02.01.2024 r.)