Stan przeprowadzania kontroli szamb i przydomowych oczyszczalni ścieków w polskich gminach: raport 2024

Opracowany przez Instytut Edukacji Środowiskowej przy współpracy z Ideą 3W Banku Gospodarstwa Krajowego raport pt. Stan przeprowadzania kontroli opróżniania zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków obnaża liczne problemy gmin z realizacją obowiązku kontrolnego i sprawozdawczego. Zgodnie z nim, istnieje duże prawdopodobieństwo, że gminy nie wykonają tego obowiązku w wyznaczonym terminie, który upływa 9 sierpnia 2024 r.

Nowelizacja Ustawy Prawo wodne i niektórych innych ustaw a obowiązek kontrolny i sprawozdawczy gmin

Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) z 2022 r. ponad 10 mln Polaków nie jest przyłączonych do sieci kanalizacyjnych i korzysta z bezodpływowych zbiorników lub przydomowych oczyszczalni ścieków. Jednocześnie 90 proc. generowanych przez nich nieczystości nie trafia jednak do oczyszczalni ścieków.  W związku z tym wnioski kontrolne NIK określone w latach 2017 – 2022 oraz Dyrektywa Rady 91/271/EWG wymusiły nowelizacje ustawy Prawo wodne i niektórych innych ustaw. Zmiany w przepisach miały przede wszystkim wyeliminować problem nieszczelnych szamb i nierejestrowanych zrzutów nieczystości ciekłych. 

Istotną rolę w tym procesie odgrywają gminy. Nowe regulacje prawne nałożyły na nie bowiem obowiązki kontrolne i sprawozdawcze. Związane są one m.in. ze sprawdzaniem, czy właściciele posesji, na których występują zbiorniki bezodpływowe lub przydomowe oczyszczalnie ścieków, mają zawarte umowy z firmami asenizacyjnymi oraz czy dokonują oni regularnych wywozów ścieków. Dodatkowo zadaniem gmin jest także ewidencjonowanie zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków zlokalizowanych na ich terenach.

Raport Stan przeprowadzania kontroli opróżniania zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków

Obowiązek kontrolny, dotyczący szamb i przydomowych oczyszczalni ścieków, spoczywający na gminach powinien być realizowany raz na 2 lata. Termin zakończenia pierwszego cyklu kontroli przypada na dzień 9 sierpnia 2024 r. Dlatego też Idea 3W BGK przy współpracy z Instytutem Edukacji Środowiskowej na początku 2024 r. sprawdziła, jak gminy w Polsce radzą sobie z nowymi zadaniami. Wnioski z przeprowadzonych badań opublikowane zostały w raporcie: Stan przeprowadzania kontroli opróżniania zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków.

Gminy skontrolowały dotychczas zaledwie 25 proc. posesji

Raport powstał w oparciu o dane przekazane przez 1227 gmin, stanowiących 49,54 proc. wszystkich jednostek samorządu terytorialnego w Polsce. Zgodnie z nim w 2023 r. kontroli zostało poddanych zaledwie 25 proc. posesji, na których występują zbiorniki bezodpływowe lub przydomowe oczyszczalnie ścieków. Aż 11 proc. gmin nie przeprowadziło natomiast żadnej kontroli, choć jej termin mija już za 3 miesiące. 

Co istotne z realizacją obowiązków wynikających z ustawy o utrzymaniu porządku w gminach o wiele lepiej radzą sobie jednostki samorządu terytorialnego, które wcześniej przygotowały wymagany przez art. 6 ust. 5aa ucpg plan kontroli. W ich przypadku sprawdzono 29 proc. posesji. W gminach bez przygotowanego planu, stanowiących aż 25 proc. przebadanych samorządów, sprawdzono zaledwie 8 proc. Dane te wciąż nie napawają jednak optymizmem. Wynika z nich bowiem, że w 1227 przebadanych gminach do sprawdzenia pozostało wciąż niemal 75 proc. nieruchomości, podlegających obowiązkowi kontrolnemu.

Z czego wynika problem gmin z realizacją obowiązku kontroli?

Raport nie tylko obnaża niewystarczający stan przeprowadzania kontroli opróżniania zbiorników bezodpływowych i przydomowych oczyszczalni ścieków w gminach, ale także wskazuje na przyczyny obecnej sytuacji. Jego autorzy podkreślają, że gminy nie korzystają z narzędzi informatycznych, które mogłyby zautomatyzować zarządzanie ewidencją oraz usprawnić kontrole nieruchomości. Dodatkowo, niedobór personelu w gminach prowadzi do opóźnień w realizacji obowiązków kontrolnych i sprawozdawczych, co jest kluczowym czynnikiem ograniczającym liczbę przeprowadzanych inspekcji.

Dotychczas przeprowadzone kontrole były nieliczne, co wynika również z wysokich kosztów tych działań. Samorządy przeznaczają na te cele jedną trzecią etatu, generując miesięczne koszty w wysokości około 2,5 tys. zł, co rocznie daje sumę ok. 30 tys. zł na gminę. W skali kraju, wydatki na kontrole przekraczają 75 mln zł. rocznie, co nadal okazuje się niewystarczające do pokrycia rzeczywistych potrzeb. Zgodnie z prawem, kontrole powinny być przeprowadzane co dwa lata, co dodatkowo komplikuje sytuację finansową gmin.

Mimo licznych trudności ukazanych w raporcie, gminy stoją przed koniecznością wypełnienia nowych obowiązków wynikających z nowelizacji Ustawy Prawo wodne i innych powiązanych ustaw, które muszą być realizowane do 9 sierpnia 2024 r. Za niewywiązanie się z tych zadań grożą samorządom kary finansowe do 50 tys. zł. Jednakże, przepisy nie definiują wyraźnie, czy kary te dotyczą każdego pojedynczego przypadku uchybienia, czy są to kary ogólne za nieprzestrzeganie wymogów.

Źródło: na podstawie informacji prasowej IEŚ