Presje morskie – kto i jak je określa?

Działalność człowieka wpływa na otaczające środowisko poprzez liczne presje. Dzieje się to nie tylko na lądzie, ale również na obszarach morskich. Aby móc skutecznie chronić morze, należy w pierwszej kolejności właściwie te presje rozpoznać. Na obszarze Unii Europejskiej od 2008 r. w sprawie strategii morskiej obowiązuje tzw. dyrektywa ramowa (RDSM), która ustanawia granice, w których państwa członkowskie podejmują niezbędne kroki na rzecz osiągnięcia lub utrzymania dobrego stanu ekologicznego środowiska morskiego. Dyrektywa ta została zaimplementowana do polskiego prawa w 2013 r. RDSM zakłada, iż każde z państw członkowskich sporządza wstępną ocenę stanu środowiska wód morskich, która powinna zawierać analizę dominujących presji i oddziaływań.

Jakie elementy obejmuje analiza presji i oddziaływań na wody morskie?

Zapisy ustawy Prawo wodne wskazują, jakie elementy powinna obejmować kompletna analiza dominujących presji i oddziaływań antropogenicznych na wody morskie. Co istotne, ocenę tę przeprowadza się w podziale na trzy główne rodzaje presji – lądowe, morskie i te wynikające z działalności rybackiej. Ich lista jest długa i zawiera nie tylko spis substancji wprowadzanych do wód morskich, ale również odpady, hałas, ciepło, światło, zaburzenia dna wynikające z ruchu statków czy prowadzenie połowów. Nie sposób ich wszystkich wymienić, dlatego zostały przedstawione w uproszczony sposób na poniższym diagramie.

Charakterystyka niektórych presji i ich wpływ na organizmy morskie była już częściowo przedstawiana w naszych wcześniejszych artykułach: Czym stresujemy mieszkańców Bałtyku? oraz Dlaczego foki stają się agresywne?

Kto i jak określa presje morskie?

Analizę presji przeprowadza każde państwo członkowskie Unii Europejskiej, w odniesieniu do swoich wód morskich. Do polskich obszarów morskich (POM) należą: morskie wody wewnętrzne, morze terytorialne, strefa przyległa oraz wyłączna strefa ekonomiczna. Jest to rozległy obszar, którego zasięg ilustruje poniższa mapa. Ocenę presji i oddziaływań przeprowadza się w odniesieniu do mniejszych jednostek, tzw. akwenów, których w przypadku POM Morza Bałtyckiego wyznaczono sześć.

Analiza presji i oddziaływań przeprowadzana jest cyklicznie. Aktualnie trwają prace nad podsumowaniem lat 2016 – 2021. Pierwszym krokiem w ramach prowadzonych prac jest identyfikacja i charakterystyka źródeł presji, a następnie ocena jej intensywności, zgodnie z przyjętą skalą. Kolejno szacowana jest wielkość oddziaływania każdego z analizowanych czynników na poszczególne elementy ekosystemu Bałtyku (do których należą np. siedliska denne, ssaki morskie, tarliska ryb, siedliska chronione w ramach sieci Natura 2000, roślinność morska), a prace realizowane są zgodnie z metodyką HELCOM.

Presje na wody morskie a HELCOM

Nasz kraj przeprowadza analizę presji i oddziaływań w odniesieniu do poszczególnych akwenów polskich obszarów morskich Bałtyku. To jedno z najbardziej zanieczyszczonych mórz na świecie, które od wielu lat jest monitorowane w ramach działalności Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (tzw. Komisji Helsińskiej lub HELCOM), powołanej w 1974 r. na mocy Konwencji Helsińskiej. Jej sygnatariuszami są kraje nadbałtyckie, a jako główny cel obrano ochronę Morza Bałtyckiego przed wszelkimi źródłami zanieczyszczeń z lądu, powietrza i morza, a także zachowanie różnorodności biologicznej i promowanie zrównoważonego wykorzystania zasobów. W ramach HELCOM cyklicznie opracowywane są holistyczne oceny stanu środowiska (HOLAS), a krajowe analizy presji i oddziaływań państw regionu Morza Bałtyckiego powinny być zgodne z wypracowanymi w ich ramach metodykami.

Już niedługo poznamy kompletne wyniki oceny HOLAS 3, która swoimi analizami objęła lata 2016 – 2021.

W ramach przyjętej przez HELCOM metodyki założono, iż ocena oddziaływania poszczególnych presji na elementy ekosystemu Bałtyku odbywa się z wykorzystaniem wskaźników wrażliwości danego elementu ekosystemu na każdą z presji.

Dla przykładu, najwyższy wskaźnik wrażliwości na presję, jaką jest hałas impulsowy, ma morświn, czyli jest najbardziej narażonym na ten rodzaj presji elementem ekosystemu. Na negatywne skutki eutrofizacji najbardziej wrażliwa jest Zostera marina (trawa morska) oraz produktywne wody powierzchniowe. Z kolei zmiany fizyczne dna morskiego najbardziej szkodzą siedliskom dennym oraz roślinom morskim. Po przeprowadzeniu wszystkich jednostkowych analiz dokonuje się oceny oddziaływań skumulowanych, która wskazuje, które elementy ekosystemu są najbardziej narażone, biorąc pod uwagę wszystkie rodzaje presji.

Jakie presje dominują w Bałtyku?

Od wielu lat w wodach Bałtyku, również na terenie POM, zdecydowanie dominuje presja związana z wprowadzaniem do wody substancji biogennych, co zresztą jest zauważalne szczególnie w sezonie letnim na polskich plażach. Nadmierny dopływ składników odżywczych przyczynia się do wzrostu biomasy fitoplanktonu, czego konsekwencją jest mniejsza przezroczystość wody i zasięg warstwy fotycznej, z którym wiąże się szereg skutków negatywnych dla ekosystemu morskiego.

W latach 2011 – 2016, według HOLAS 2, co najmniej 97% Bałtyku zostało ocenione jako zeutrofizowane. Pomimo szeregu działań podejmowanych w kierunku redukcji dopływu azotu i fosforu do wód, pierwsze publikowane wyniki HOLAS 3 wskazują, iż eutrofizacja jest nadal poważnym problemem naszego morza i przyczynia się do degradacji wielu elementów tego cennego ekosystemu. Na efekty dotychczas podejmowanych działań przyjdzie nam jeszcze poczekać.

Istotne jest nie tylko ciągłe monitorowanie występujących od wielu lat presji, ale też zwrócenie uwagi na potencjalną intensyfikację niektórych z nich (np. ekspansję gatunków obcych, patogenów, wzrost zaburzeń dna morskiego w przypadku intensyfikacji ruchu statków) oraz występowanie nowych presji (wynikających z rozwoju energetyki wiatrowej). Właściwe rozpoznanie presji umożliwi podjęcie działań ograniczających ich negatywny wpływ na środowisko morskie.

W artykule korzystałam m.in. z prac:

[1] HELCOM Thematic assessment of eutrophication 2016 – 2021

[2] http://stateofthebalticsea.helcom.fi/

[3] https://helcom.fi/baltic-sea-trends/holistic-assessments/state-of-the-baltic-sea-2023/

[4] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008 r. ustanawiająca ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej)

[5] Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (tj. Dz.U. z 2022 r. poz. 2625 ze zm.)