Dlaczego foki stają się agresywne?

Foki na pierwszy rzut oka wydają się zwierzętami przyjaznymi, a ich sympatyczny wygląd budzi ciekawość i zainteresowanie turystów. Są to zwierzęta stadne, które prowadzą wodno-lądowy tryb życia. Regularnie wychodzą na brzeg, aby odpocząć na plaży.

Foki naturalnie nie są zwierzętami agresywnymi wobec człowieka i nie inicjują ataku bez przyczyny. Natomiast w sytuacji, gdy są niepokojone, sprowokowane bądź czują zagrożenie, mogą zaatakować w obronie własnej, co jest naturalne i zrozumiałe.

W ostatnich latach pojawiają się jednak coraz liczniejsze doniesienia o niesprowokowanym, agresywnym zachowaniu fok wobec ludzi, które odnotowano m.in. w RPA w rejonie Kapsztadu czy na terenie Szkocji w pobliżu Eyemouth[1]. W styczniu tego roku u wybrzeży Afryki chłopiec, przebywający na plaży, pośród kąpiących się turystów, został zaatakowany i pogryziony przez fokę. Podobne zgłoszenia otrzymywano również wcześniej, co wskazuje na niepokojącą zmianę w zachowaniu tych zwierząt wobec ludzi i wymaga dalszych badań[2].

W naturalnej sytuacji foki, gdy są niepokojone bądź czują zagrożenie, stają się płochliwe, uciekają i wracają do wody. Obecnie coraz częściej obserwujemy osobniki, które decydują się agresywnie stawić czoła niebezpieczeństwu. Prawdopodobną przyczyną tego stanu rzeczy jest długotrwały efekt uboczny zatrucia kwasem domoikowym. Dochodzi do niego w efekcie spożywania ryb i skorupiaków skażonych tą toksyną, która jest uwalniania do środowiska morskiego w wyniku zakwitów glonowych. Ale żeby człowiek nie poczuł się bez winy, koniecznie trzeba dodać, że przyczyną zakwitów glonowych jest m.in. zjawisko eutrofizacji wód, czyli jedna z presji antropogenicznych, mających wpływ na ekosystemy morskie.

Zatrucie kwasem domoikowym powoduje u zwierząt morskich obrzęk wokół serca i mózgu. Najbardziej zauważalnym efektem, który zaobserwowano u fok, jest podwyższony poziom agresji, neurologiczny efekt uboczny obrzęku mózgu. W wyniku zatrucia naturalna reakcja ucieczki zostaje zaburzona, a zwierzę bezpośrednio przechodzi do walki[3].

Poznajmy się

Przenieśmy się nad Bałtyk. To dom trzech gatunków fok: szarej, obrączkowanej i pospolitej. Najliczniej występującym gatunkiem na polskim wybrzeżu jest foka szara. Jest to jednocześnie największa spośród spotykanych w Polsce przedstawicielek tego gatunku – samce dorastają do 3 m długości, osiągając ciężar 300 kg i cechują się ciemnoszarym ubarwieniem. Samice są mniejsze, ich maksymalna długość wynosi 2 m, a cechą charakterystyczną jest kremowo-biały brzuch z nieregularnymi, ciemnymi plamkami. Obecnie w Bałtyku występuje około 40 tys. sztuk tego gatunku. W XX wieku straciliśmy ok. 90% populacji foki szarej, gdyż zwierzęta te uważane były za szkodniki i intensywnie tępione.

Dużo rzadziej na polskim wybrzeżu spotkać można fokę obrączkowaną – najmniejszą z występujących w Bałtyku, której liczebność wynosi 15 tys. Ten arktyczny gatunek zadomowił się w północnej części Morza Bałtyckiego. Najrzadziej występującym gatunkiem fok w Bałtyku jest (wbrew nazwie) foka pospolita, której liczebność jest szacowana na ok. 1 tys[4].

Jak presja człowieka wpływa na foki?

Foki narażone są na szereg presji antropogenicznych, które mogą zaburzać ich naturalne funkcjonowanie. Jedną z nich jest presja wynikająca z intensywnego rozwoju turystyki na całym obszarze wybrzeża. Foki potrzebują dostępu do miejsc odpoczynku, linienia i rozrodu, których na polskich plażach brakuje. Zdarzają się liczne incydenty niepokojenia, płoszenia i zakłócania odpoczynku tych zwierząt.

Kolejną presją w wodach morza Bałtyckiego jest bez wątpienia podwodny hałas związany z działalnością człowieka, który można podzielić na dwie kategorie: ciągły oraz impulsowy. Do antropogenicznych źródeł dźwięków ciągłych należą m.in. te generowane przez statki i łodzie, turbiny wiatrowe lub mosty. Hałas impulsowy charakteryzuje się krótkim czasem trwania oraz szybkim narastaniem impulsu (eksplozje i wybuchy, badania sejsmiczne, palowanie). Hałas wpływa na ssaki morskie, powodując uszkodzenia słuchu, zmiany fizjologiczne i behawioralne, poza tym maskuje dźwięki ważne biologicznie.

Istotną presją dla tego gatunku są również przypadkowe połowy (tzw. przyłowy), czyli zaplątanie się fok w sieci rybackie wystawione na trasie ich wędrówek. Ofiarami padają najczęściej młode osobniki. Przyłów fok w Bałtyku szacuje się na ok. 7,5% liczebności populacji.

Dla populacji fok nie są obojętne również wprowadzane do wód substancje zanieczyszczające: syntetyczne i niesyntetyczne, radionuklidy czy odpady, jak również eutrofizacja[5]. Jako głównego winowajcę nadmiernego wzbogacania morza w związki azotu i fosforu wskazuje się sektor rolnictwa.

Gdzie nad Bałtykiem można spotkać foki?

Jedynym miejscem w Polsce, gdzie można spotkać kolonię dzikich fok, jest rezerwat przyrody Mewia Łacha na Wyspie Sobieszowskiej przy ujściu Wisły. Jest to miejsce odpoczynku oraz żerowania, które zwierzęta wybierają regularnie ze względu na znaczne odosobnienie. W rezerwacie wyznaczono ścieżkę informacyjno-edukacyjną na trasie, przy której znajdują się dwie platformy widokowe, z których można zaobserwować wylegujące się na piaszczystych łachach foki. Ponadto pojedyncze osobniki spotkać można wzdłuż całego polskiego wybrzeża Bałtyku, nawet w popularnych kurortach.

Co robić, kiedy spotkasz fokę?

Pamiętaj, foka, podobnie jak wszystkie ssaki morskie, jest zwierzęciem objętym ochroną gatunkową. Zabronione jest m.in. umyślne ich zabijanie, płoszenie czy niszczenie siedlisk. Każdy, kto zakłóca im spokój – łamie prawo.

Jeśli spotkasz na plaży fokę, stosuj się do następujących zasad:

• nie zbliżaj się i pozostaw ją w spokoju – to dzikie zwierzę, które w sytuacji zagrożenia może pogryźć; jako bezpieczną odległość do obserwacji foki wskazuje się 20 – 30 m;
• pozwól foce wyjść na brzeg;
• poinformuj Błękitny Patrol WWF (795 536 009) lub Stację Morską UG w Helu (601 88 99 40), szczególnie, kiedy martwi Cię zachowanie lub kondycja foki – specjaliści podpowiedzą, co robić oraz zbiorą cenne dane na temat zwierzęcia[6].

Aktualnie mamy coraz większą świadomość odnośnie do istotnej roli, jaką odgrywają foki dla zachowania równowagi ekosystemu Bałtyku. Warto podkreślić, że dzięki podejmowanym w latach 80. i 90. międzynarodowym wysiłkom ochronnym, populacja foki szarej w Bałtyku stale zwiększa swoją liczebność. Od 10 lat obserwujemy stopniowy powrót fok szarych na polskie wybrzeże[7]. Nie zapominajmy również o konieczności podejmowania działań w zakresie ograniczania presji antropogenicznej związanej z dopływem zanieczyszczeń do wód, które mogą nie powodować szkód „tu i teraz”, natomiast w perspektywie lat prawdopodobnie zaburzą funkcjonowanie i wpłyną na zachowanie tego cennego gatunku.

---

W artykule korzystałam m.in. z prac:

[1] https://www.gov.uk/government/news/angler-rescued-from-cliff-face-and-aggressive-seals (dostęp: 14.02.23)

[2] https://www.iol.co.za/capeargus/news/clifton-baby-seal-attack-was-highly-unusual-but-not-unheard-of-say-marine-experts-ef65b3b0-c01f-4166-85e3-633dfb3e83d5 (dostęp: 14.02.23)

[3] https://www.dailymaverick.co.za/article/2023-01-05-why-are-we-seeing-an-increase-in-aggressive-behaviour-by-seals/ (dostęp: 14.02.23)

[4] https://www.wwf.pl/ssaki-baltyckie (dostęp: 15.02.23)

[5] https://chronmorze.eu/ (dostęp: 15.02.23)
   https://fokarium.ug.edu.pl/foki/zagrozenia/ (dostęp: 15.02.23)

[6] https://fokarium.ug.edu.pl/pomoz-fokom/kiedy-spotkasz-foke/ (dostęp: 15.02.23)

[7] https://www.wwf.pl/zagrozone-gatunki/foka-szara (dostęp: 15.02.23)