English
Sierpień na Odrze, czyli początki badań zdarzenia w trybie awaryjnym
W związku z sytuacją ekologiczną w rzece Odrze w sierpniu 2022 r., która doprowadziła do masowych śnięć ryb, mięczaków i skorupiaków, jednym z priorytetowych działań stało się pilne zbadanie stanu ichtiofauny rzeki. Po otrzymaniu informacji o zanieczyszczeniu Odry, ekipa Zakładu Rybactwa Rzecznego, Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – Państwowego Instytutu Badawczego (IRS-PIB), wyjechała niezwłocznie na miejsce zdarzenia. Pracownicy przerwali urlopy, wszystkie środki i moce instytutowe zostały skierowane na badania terenowe oraz laboratoryjne, mające na celu rozpoznanie przyczyn sytuacji w rzece. Wszyscy dawali z siebie 100% wydajności – od szeregowego pracownika po dyrekcję.
Nasze ekipy spędziły nad Odrą prawie trzy miesiące. To, co zastaliśmy na miejscu było przerażające – tysiące śniętych ryb i niemierzalna ilość martwych mięczaków spływająca z nurtem. Zapach nad rzeką był odrażajacy. Równie szokującym widokiem byli mieszkańcy, służby oraz wędkarze mierzący się z nieznanym przeciwnikiem oraz strachem potęgowanym przez doniesienia medialne. Za priorytetowe uznaliśmy rozpoznanie terenowe, obejmujące pobór pierwszych próbek wody (które później okazały się kluczowe dla wykrycia „złotej algi”), sporządzenie dokumentacji fotograficznej z użyciem drona oraz wykonanie badań ichtiopatologicznych. Specjalistycznym sprzętem, umieszczonym na pokładzie samolotu, stworzyliśmy mapy rzeki, dające szczegółowy obraz sytuacji. Ponadto, w miarę możliwości, staraliśmy się pomóc w koordynacji prac służb i wędkarzy.
Kolejnym zadaniem było określenie składu gatunkowego śniętych ryb oraz dokonanie pomiarów ich masy i długości. W szczycie sierpniowych śnięć zmierzyliśmy ponad 4,5 tysiąca osobników należących do 23 gatunków. Ryby, ale także ślimaki i małże, spływające nurtem Odry, wyławiane były podbierakami przez wędkarzy, straż rybacką, straż pożarną oraz żołnierzy. W odłowionym materiale przeważały osobniki o większych rozmiarach ciała, co częściowo wynikało ze sposobu pobierania. Wśród zmierzonych przez nas ryb dominowały cztery gatunki: krąp, okoń, jazgarz i płoć, których łączny udział wyniósł 76% całkowitej liczebności odłowionych osobników. Kolejne cztery gatunki: leszcz, szczupak, sum i lin stanowiły łącznie 16% zmierzonych ryb.
Oprócz Zakładu Rybactwa Rzecznego IRŚ-PIB w badaniach brali również udział pracownicy innych jednostek Instytutu, zarówno w terenie, jak i w laboratoriach. Wspólne wysiłki zaowocowały wykryciem w połowie sierpnia przez dr hab. Agnieszkę Napiórkowską-Krzebietke, prof. IRS-PIB, licznie występującego haptofitu Prymnesium parvum, czyli tzw. „złotej algi”, produkującej silne toksyny.
Pogłębiona analiza problemu, czyli badania w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska
Masowe śnięcia ryb w Odrze ustały na przełomie sierpnia i września, nadal jednak bez odpowiedzi pozostały zadane wówczas pytania: ile ryb padło ofiarą działania toksyn P. parvum i jak wygląda obecny stan populacji odrzańskiej ichtiofauny. Starając się na nie odpowiedzieć, skorzystaliśmy z możliwości, jakie daje Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ). W ramach regularnych badań ichtiofauny do celów klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego rzek, prowadzonych w PMŚ na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska pod kierunkiem naszego Zakładu, podjęto decyzję o zwiększeniu w 2022 r. liczby stanowisk połowowych na Odrze. Ich lokalizacja obejmowała całą długość rzeki w granicach Polski. Badania przeprowadzono we wrześniu i październiku, wykorzystując standardową w monitoringu rzek technikę odłowu, opartą na jednokrotnym elektropołowie. Zaletą stosowanej metody jest ograniczenie do minimum śmiertelności badanych ryb i minogów. Szczegółowe wyniki tych prac zostały ujęte w raporcie z wykonania monitoringu ichtiofauny rzek w 2022 r., opublikowanym na stronie internetowej GIOŚ.
W wyniku przeprowadzonych badań, na analizowanych stanowiskach złowiono ok 5,5 tys. ryb należących do 30 gatunków, o łącznej masie ok. 100 kg. Najliczniejszymi przedstawicielami (>1 tys. osobników) były płoć i okoń, a najwyższym udziałem wagowym (>10 kg) odznaczały się kleń, szczupak, okoń i płoć.
Porównano wyniki badań przeprowadzonych jesienią 2022 r. z wynikami monitoringu Odry z lat wcześniejszych oraz z danymi archiwalnymi. Wykazano zmniejszenie się średniej liczby ryb i masy połowu o ok. 50%. Na najlepiej zbadanym odcinku Odry swobodnie płynącej strata populacji ryb na hektar wody jest bliska 80%. Taki stan wynika w dużej mierze z ukształtowania koryta, warunków hydraulicznych i w konsekwencji rozkładu przestrzennego siedlisk. Na odcinku Odry swobodnie płynącej zanotowano również wysoką śmiertelność mięczaków. Znajdowano głównie puste muszle przytwierdzone do podłoża bądź zagrzebane w dnie. Straty w populacji małży (skójki i szczeżuje) negatywnie wpłyną na wielkość populacji różanki (gatunku ostrakofilnego, wykorzystującego małże do rozrodu).
Na szczególną uwagę w odłowach zasługują gatunki chronione, które nie podlegają gospodarce rybacko-wędkarskiej (z wyjątkiem brzany i bolenia – gatunków z załączników Dyrektywy siedliskowej Natura 2000). W połowach monitoringowych, przeprowadzonych w Odrze w 2022 r., stwierdzono osiem gatunków objętych różnymi formami ochrony. Były to: boleń, brzana, kiełb białopłetwy, koza pospolita, piekielnica, piskorz, różanka oraz śliz. Opierając się na danych PMŚ, można zauważyć, że na odcinku Odry swobodnie płynącej istnieje bardzo wiele siedlisk istotnych dla różanki i kozy pospolitej, które to gatunki wykazują tam jedne z największych zagęszczeń rzecznych w skali kraju.
Co z tego wynika dla rybostanu Odry?
Opierając się na danych literaturowych, można przyjąć, że zasadniczy zespół ichtiofauny Odry składa się z około 30 gatunków. Zaobserwowane w tak krótkim czasie śnięcia tak wielu gatunków ryb, świadczą o ogromnej skali zdarzenia, mającego miejsce w sierpniu 2022 r. i obejmującego cały zespół ichtiofauny zasiedlającej Odrę.
Skutki tak masowych śnięć będą prawdopodobnie wymagały wieloletniej odbudowy oraz zaangażowania odpowiednich służb publicznych. Dlatego też niezbędne jest uruchomienie programu monitoringu stanu populacji ryb, uwzględniającego efekty rozrodu naturalnego oraz strukturę wiekową.
Konieczne jest stworzenie sieci punktów ciągłego monitoringu jakości wód powierzchniowych oraz grupy „szybkiego reagowania”, złożonej z ekspertów odpowiedzialnych za ocenę zagrożenia, co zminimalizuje wpływ negatywnych efektów na środowisko wodne.
Wsparciem dla procesu odnowy zespołu ichtiofauny mogłoby być wdrożenie programu renaturyzacji Odry, którego działania byłyby nakierowane na zwiększenie zróżnicowania i dostępności refugiów (odtwarzanie starorzeczy, odbudowa siedlisk tarłowych i bytowych). Proces ten wymaga stworzenia płaszczyzny dialogu interdyscyplinarnego między ekspertami inżynierii budownictwa wodnego i szeroko pojętej ekologii.
Autorzy są pracownikami Instytutu Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – Państwowego Instytutu Badawczego, Zakładu Rybactwa Rzecznego w Żabieńcu. Zakład Rybactwa Rzecznego prowadzi badania ichtiofauny w ekosystemach rzecznych. Obejmują one swym zakresem: monitoring ichtiofauny dla potrzeb możliwości użytkowania, ochrony i restytucji; optymalizację wykorzystywania naturalnej produkcji rzek i zbiorników zaporowych (eksploatacja połowowa, zarybianie); metody ochrony i renaturyzacji rzek; badania związane z oddziaływaniem regulacji i zabudowy rzek na ichtiofaunę, a także możliwością minimalizowania negatywnych ich skutków. Monitoring efektywności przepławek dla ryb, ochrona ryb na ujęciach wody używanych do celów przemysłowych. Wdrażanie wyników badań do praktyki rybackiej oraz zastosowanie ich na obszarach prawnie chronionych (Parki Narodowe i Krajobrazowe, obszary Natura 2000).
