Zawodowa i hobbystyczna fascynacja jeziorami, która dotyka mnie od ponad dwóch dekad, sprawia, że wszelkie publikacje odnoszące się do różnych aspektów funkcjonowania tych ekosystemów szczególnie przyciągają moją uwagę. Jedną z takich pozycji jest monografia pt. Jezioro Powidzkie. Wczoraj i dziś, wydana w 2019 roku w serii publikacji naukowo-badawczych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowego Instytutu Badawczego pod redakcją naukową dra Bogumiła Nowaka. Pomimo, że od dnia publikacji minęło już kilka lat, zasługuje ona na kilka słów przypomnienia, a jej wieloaspektowy charakter doskonale ilustruje różnorodność perspektyw widzenia tego samego ekosystemu przez ekspertów różnych dziedzin, dyscyplin i specjalizacji.
Ta dość obszerna (ponad dwieście stron), starannie przygotowana i atrakcyjnie wydana praca traktuje o uwarunkowaniach naturalnych i kulturowych Jeziora Powidzkiego – jednego z największych i najważniejszych pod względem walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystycznych zbiorników Pojezierza Wielkopolskiego. Jako jeden z najlepiej zachowanych, tj. najmniej przekształconych antropogenicznie i w niewielkim stopniu zeutrofizowanych, wielkopowierzchniowych zbiorników o charakterze mezotroficznym, reprezentującym siedlisko Natura 2000 3140 (tzw. jezioro ramienicowe), stanowi ono obiekt wyjątkowy także w skali kraju i zasługuje na własne opracowanie.
Monografia obejmuje szesnaście rozdziałów poświęconych różnym aspektom przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym Jeziora Powidzkiego i jego okolic. Informacje zawarte w tekście pochodzą przede wszystkim z pogłębionych analiz materiałów fakto- i kartograficznych oraz badań własnych autorów, co zapewniło wysoki poziom naukowy opracowania. Autorzy zdecydowanie uniknęli banalnego powielania informacji już dostępnych, kompilacji z publikowanych wcześniej materiałów. Przytoczone w monografii źródła służą przedyskutowaniu wyników własnych autorów i stanowią niezbędny element pracy naukowej. Materiał jest bogato ilustrowany wykresami, mapami i fotografiami, co podnosi nie tylko wartość merytoryczną, ale też atrakcyjność wizualną opracowania.
Układ rozdziałów jest logiczny i prowadzi od zagadnień dotyczących uwarunkowań abiotycznych, takich jak hydrografia, morfometria, reżim hydrologiczny i termiczny czy zmiany jakości wód, poprzez zagadnienia dotyczące warunków biotycznych (charakterystyka fauny i flory), po te przedstawiające wartości krajobrazowe i kulturowe omawianego obszaru. Każdy z rozdziałów sam w sobie stanowi spójną całość, a jednocześnie wspólny przedmiot monografii – Jezioro Powidzkie – logicznie wiąże ze sobą poszczególne rozdziały.
W monografii zaznacza się pewne zróżnicowanie formy poszczególnych rozdziałów. Podczas gdy część z nich napisana jest w sposób bardzo precyzyjny, z użyciem fachowego, miejscami nawet hermetycznego języka, a przez to tekst nosi cechy specjalistycznej publikacji naukowej (wymownym przykładem jest np. rozdział o morfogenezie rynny powidzko-ostrowskiej), inne są napisane w sposób bardziej lakoniczny i mają charakter popularnonaukowy (na przykład rozdział XII, przedstawiający walory krajoznawcze i przyrodnicze Jeziora Powidzkiego i okolicy, charakterem zbliżony do przewodnika turystycznego). Może to nasuwać pytanie o potencjalnego adresata tej monografii. Poziom merytoryczny niektórych rozdziałów dalece wykracza poza możliwości percepcyjne niewyspecjalizowanego czytelnika. Z drugiej strony, sama konstrukcja monografii i stosunkowo szeroki wachlarz zagadnień w niej poruszanych mogą wskazywać na przeznaczenie dla mniej profesjonalnego odbiorcy. Niejednolity charakter poszczególnych rozdziałów powoduje, że monografia sprawia raczej wrażenie zbioru powiązanych wspólnym obiektem prac niż „monolitycznego” opracowania. Konstrukcja taka wynika jednak z faktu, że całość jest dziełem wieloautorskim i zawiera wyniki prac kilku zespołów badawczych. Dzięki temu zapewnia odbiorcy maksymalny profesjonalizm poszczególnych rozdziałów oraz w dużym stopniu tłumaczy i poniekąd usprawiedliwia brak pełnej spójności formy. Pomimo wyraźnego zróżnicowania stylów, większość rozdziałów jest napisana przystępnym, wartkim i ładnym językiem, dzięki czemu całość jest przyjemna w odbiorze i, mówiąc kolokwialnie, po prostu „dobrze się ją czyta”.
Praca, oprócz przedstawienia stanu faktycznego (tzw. suchych faktów), zawiera również elementy analityczne i dyskusyjne, mające na celu wskazanie głównych problemów jeziora i jego zlewni. Jako osoba od lat zawodowo związana z zagadnieniami degradacji oraz ochrony i odnowy wód, całkowicie zgadzam się z autorami monografii w zakresie diagnozowania problemów zagrażających zachowaniu walorów jeziora oraz wskazań dotyczących potencjalnych działań ochronnych. Autorzy słusznie upatrują zagrożeń dla jeziora w dalszym rozwoju zabudowy jednorodzinnej i letniskowej nad jego brzegami, intensyfikacji ingerencji w ekosystem na skutek użytkowania rekreacyjnego, mechanicznego niszczenia litoralu i strefy nadbrzeżnej oraz wiążącymi się z tym zjawiskami przyśpieszonej eutrofizacji. W tym sensie monografia stanowi istotny głos w kwestii ochrony wód oraz ma szansę przyczynić się do rozpropagowania jednego z najskuteczniejszych narzędzi ochrony jezior – obszaru ochronnego zbiorników wód śródlądowych.
Podsumowując, pomimo pewnych niespójności stylistycznych i trochę nierównego charakteru rozdziałów, wartość pracy dla poszerzenia wiedzy o uwarunkowaniach przyrodniczych i kulturowych Jeziora Powidzkiego i jego okolicy uważam za bezsprzeczną. Praca jest cenną pozycją wydawniczą, dostarczającą wielu nowych, niebanalnych informacji na temat jeziora i jego okolicy. Mimo zdefiniowanego obiektu badań, który nadaje pracy nieco lokalny charakter, poruszane problemy dotyczą wielu jezior na terenie całego kraju. Monografia może stać się źródłem nowej wiedzy dla limnologów, hydrologów, hydrobiologów czy kulturoznawców koncentrujących swoje zainteresowania na obszarze Pojezierza Gnieźnieńskiego (i nie tylko), jak również dla miłośników walorów przyrodniczych tego obszaru.
