Kontrola NIK: w parkach narodowych brakuje pieniędzy

W obliczu nieuchronnych wyzwań, takich jak zmiana klimatu oraz rosnąca presja urbanistyczna, parki narodowe w Polsce pełnią niezastąpioną rolę w ochronie bioróżnorodności i krajobrazów. Jednak ostatnie badania przeprowadzone przez Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) w latach 2019-2023 wskazują na poważne problemy w zarządzaniu tymi wartościowymi terenami. Największym z nich jest zbyt niski poziom finansowania z budżetu państwa, co uniemożliwia skuteczną realizację nawet podstawowych działań ochronnych.

Kluczowe wyniki kontroli NIK

NIK oceniła, czy w wybranych 14 parkach narodowych skutecznie chroniona jest różnorodność biologiczna oraz naturalne i krajobrazowe walory parków. Okazało się, że brak adekwatnego finansowania uniemożliwił realizację wielu zaplanowanych inicjatyw. W dziewięciu na czternaście kontrolowanych parków środki budżetowe nie wystarczyły nawet na pokrycie wynagrodzeń, co zmuszało do rezygnacji z kluczowych działań ochronnych.

Problem niedostatecznych środków na ochronę

Finansowanie parków narodowych pochodzi głównie z budżetu państwa, dochodów własnych oraz innych źródeł. Dominacja wydatków na wynagrodzenia, które nie są nawet w pełni pokrywane, sprawia, że działania ochronne zależą od pozyskiwania dodatkowych środków, które są jednak niepewne i uzależnione od skomplikowanych procedur. Według NIK, taka sytuacja znacząco utrudnia realizację oraz planowanie ochrony przyrody, co potwierdzają również dyrektorzy parków.

Dyrektor Narwiańskiego Parku Narodowego tłumaczył, że przychody wypracowywane corocznie przez park muszą być wykorzystywane m.in. na remonty infrastruktury turystycznej, bieżące koszty funkcjonowania parku, wykonywanie zadań ochronnych. Większa ilość środków finansowych w budżecie parku pozwoliłaby na bieżące wykonywanie zadań ochronnych bez konieczności ubiegania się o dofinansowanie ze źródeł zewnętrznych, których dostępność jest różna, w różnym czasie.

Problem brakujących planów ochrony

Kontrola ujawniła, że połowa parków nie posiada obowiązkowych planów ochrony, które powinny być ustalone do 15 listopada 2018 r. Tylko cztery z szesnastu parków narodowych, które złożyły swoje projekty na czas, spełniły ten wymóg. Większość działań ochronnych opiera się na tymczasowych zarządzeniach, co jest jedynie prowizorycznym rozwiązaniem i nie zastąpi kompleksowej strategii ochrony.

Taki stan rzeczy oznacza, że parki narodowe nie mają jasno określonych celów i działań, które pozwalałyby na systematyczną ochronę i zachowanie naturalnych siedlisk. Tymczasowe zarządzenia nie mogą zastąpić kompleksowych i długoterminowych strategii ochrony przyrody, które uwzględniają specyfikę każdego parku narodowego i jego unikalne potrzeby. Ponadto, bez takich planów, trudniej jest uzyskać odpowiednie finansowanie i wsparcie dla działań ochronnych.

Niezgodności w danych – problem granic i powierzchni

NIK zwróciła także uwagę na niezgodności między zgłaszaną a faktyczną powierzchnią parków narodowych, co może prowadzić do błędów w planowaniu przestrzennym oraz zarządzaniu gruntami. Takie nieścisłości utrudniają efektywne zarządzanie i są źródłem konfliktów interesów, a także mogą wpływać na poziom finansowania parków, gdyż wiele programów ochronnych i funduszy jest przyznawanych na podstawie wielkości chronionego obszaru. Ponadto, niejasności w granicach mogą prowadzić do sporów prawnych z właścicielami sąsiednich terenów.

Wielkość powierzchni wskazana w rozporządzeniach w sprawie 10 z 14 skontrolowanych parków nie była prawidłowa, ponieważ różniła się od danych dotyczących rzeczywistej powierzchni tych obszarów chronionych. W przypadku jedynie dwóch skontrolowanych jednostek dane zamieszczone w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody przedstawiały faktyczną powierzchnię i przebieg granicy tych parków.

Konieczność natychmiastowych działań legislacyjnych i administracyjnych

W związku z wynikami kontroli, NIK apeluje o pilne działania legislacyjne i administracyjne. Rekomenduje przyspieszenie procesu ustanawiania nowych planów ochrony, poprawę prowadzenia rejestru parków oraz zapewnienie odpowiednich środków finansowych, które umożliwią realizację statutowych zadań parków.

NIK wskazuje na potrzebę należytego dbania o ochronę zasobów przyrodniczych. Obowiązkiem władz publicznych jest ochrona środowiska, zapobieganie negatywnym dla zdrowia skutkom jego degradacji oraz zapewnianie bezpieczeństwa ekologicznego – stanowi o tym art. 68 ust. 4 i art. 74 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zrealizowanie tego obowiązku nie będzie możliwe bez zagwarantowania wystarczającego finansowania zadań zapewniających zachowanie zasobów przyrodniczych. Jest to tym bardziej istotne, że obszary parków narodowych są najwyższą formą ochrony w polskim systemie ochrony przyrody i obejmują opieką najcenniejsze przyrodniczo obszary.

Ryzyko nadmiernej komercjalizacji

NIK zwracała uwagę na niewystarczający poziom dotacji z budżetu państwa dla parków już w kontroli z 2013 r. Zarządzanie parkami narodowymi bez odpowiednich środków finansowych nie tylko ogranicza możliwości ochrony przyrody, ale także zmusza parki do poszukiwania dodatkowych źródeł przychodu, co może prowadzić do nadmiernej komercjalizacji tych cennych obszarów. Takie działanie może podważyć główne cele ochrony przyrody, przekształcając parki w przedsięwzięcia nastawione na zysk kosztem wartości ekologicznych.

W świetle wyników kontroli, parki narodowe w Polsce stoją przed poważnymi wyzwaniami, które wymagają natychmiastowej uwagi i działań ze strony legislatorów i administracji. Zabezpieczenie odpowiednich środków finansowych oraz ustanowienie długoterminowych planów ochrony są kluczowe dla zachowania tych bezcennych obszarów przyrodniczych.