English
Kiedy mówimy o wodach powierzchniowych, większość z nas myśli: rzeki, jakby zapominając, że zasoby wodne tworzą jeszcze inne kategorie wód, w tym jeziora. O jeziorach mówi się przede wszystkim wiosną i latem, kiedy rusza sezon turystyczny. Wszak to doskonałe miejsce do odpoczynku, kąpieli, żeglowania czy biwakowania. Ale nie zapominajmy, że jeziora stanowią dość istotną część zasobów wód powierzchniowych. Ile? Dokładnie trudno określić, ale szacunki retencji wód w jeziorach i bagnach mówią o 17,4 km3, a wszystkie jeziora o powierzchni większej niż 50 ha gromadzą jej 16,6 km3. I tak samo jak rzeki, jeziora też podlegają prawu, które nakazuje zapewnienie ich co najmniej dobrego stanu.
Ustawa Prawo wodne na szczęście o jeziorach nie zapomina i w artykule 141 wprowadza narzędzie dedykowane ochronie zasobów wód jeziornych przed degradacją – „obszar ochronny zbiorników wód śródlądowych”. Narzędzie trudne do wdrożenia i jak dotąd w małym stopniu wykorzystane, również z uwagi na złożoność towarzyszących mu uwarunkowań formalno-prawnych i braku jednolitego podejścia metodycznego.
W 2021 r., nakładem Wydawnictwa Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego, ukazała się wieloautorska monografia pt. Obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych – aspekty przyrodnicze i uwarunkowania formalno‑prawne[1], która prezentuje sposób podejścia do wyznaczania takich obszarów. Miałam przyjemność współtworzyć tę publikację. A ponieważ (jak twierdzi Antyradio) „autopromocja nie hańbi”, chciałabym Czytelnikom „Wodnych Spraw” przybliżyć tę monografię. Żeby nie być adwokatem we własnej sprawie, oprę się na dwóch recenzjach tej pozycji, przygotowanych przez uznane autorytety w zakresie ochrony wód – prof. dr hab. Agnieszkę Ławniczak-Malińską [AŁM] z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu oraz prof. dr hab. inż. Tomasza Heese [TH] z Politechniki Koszalińskiej.
Podstawy formalne powstania monografii
[AŁM] „Monografia powstała na bazie opracowania będącego efektem pracy zamówionej przez Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Poznaniu, w celu opracowania dokumentacji dla ustanowienia obszarów ochronnych zbiorników wód śródlądowych w odniesieniu do trzech jezior: Niedzięgiel, Chłop i Szarcz.” [TH] „Monografie opatrzono podtytułem Dokumentacja jezior regionów wodnych Noteci i Warty: Niedzięgiel, Chłop i Szarcz. Jest to o tyle ważne, że zwraca się przez to uwagę na lokalizację poddanych analizie jezior. Co dodatkowo jest uzasadnione, gdyż w okresie przygotowania monografii zmieniono przynależność regionów wodnych.”Co zawiera monografia?
[AŁM] „Praca obejmuje 175 stron, podzielonych na 11 rozdziałów, zawierających wprowadzenie, podstawy prawne tworzenia obszarów ochronnych zbiorników wodnych, metodykę i wyniki badań, katalog zakazów, nakazów i ograniczeń z zasięgiem ich obowiązywania wraz z uzasadnieniem oraz wnikliwą analizą możliwości ich wprowadzenia. Monografię zamykają dwa rozdziały obejmujące podsumowanie i bibliografię. Monografia zawiera trzy kluczowe elementy: metodykę wyznaczania obszarów ochronnych śródlądowych zbiorników wód powierzchniowych, dokumentację dla analizowanych jezior, ich zlewni i obszarów ochronnych oraz analizę formalno-prawną proponowanych działań ochronnych wraz z analizą korzyści i skutków społeczno-gospodarczych ich wdrożenia.” [TH] „Praca obejmuje swoją treścią kilka dziedzin wiedzy: od ochrony środowiska, w tym szczególnie wód, po limnologię, chemię środowiskową, geologię i geografię. Takie opracowanie, z natury rzeczy, musi mieć charakter typowo interdyscyplinarny. W pracy zamieszczono szereg oryginalnych wyników i własnych analiz. Przy bardzo bogatym przeglądzie literatury stworzono niezwykle wartościową publikację. Praca ma charakter praktyczny i stanowi pewnego rodzaju przewodnik dla osób opracowujących obszary ochronne jezior. (…)Na początku monografii umieszczono słownik pojęć i skrótów. Bardzo dobre rozwiązanie, tym bardziej, że zastaniemy tu nowe pojęcia, jak np. dzikie kąpielisko. Formalnie nie ma takich obiektów, nie są opisane w dokumentach prawnych. Ale w tym przypadku jasno je zdefiniowano.”
[AŁM] „We wprowadzeniu poruszono problematykę dotyczącą głównych źródeł zanieczyszczeń generowanych w zlewniach jezior, związanych z gospodarką ściekową, rolnictwem, urbanizacją, presją hydromorfologiczną, uwzględniając także turystykę i rekreację. Istotny fragment tej części opracowania dotyczy roli obszarów w bezpośrednim otoczeniu jezior, tzw. stref ekotonowych, w ochronie jezior.” [TH] „Na bardzo dobrze dobranych przykładach wskazano, że w pierwszej kolejności należy wyznaczać i powoływać obszary ochrony dla jezior najcenniejszych. Utrata walorów przyrodniczych takich jezior może być bezpowrotna! Powszechne, zagwarantowane prawem, korzystanie z wód nie może oznaczać braku zrównoważonego podejścia. To zrównoważone podejście właśnie zaprezentowali autorzy ocenianej monografii. Wyznaczanie obszarów ochronnych jest najlepszym rozwiązaniem ochrony cennych ekosystemów. W pewnym sensie poruszono zagadnienia dotyczące usług ekosystemowych, choć tu nie identyfikowano ich wyraźnie. Może będzie to okazja do kolejnej monografii…” [AŁM] „Osobny rozdział poświęcono uwarunkowaniom prawnym dotyczącym ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód śródlądowych jako narzędzia ochrony wód. Rozdział ten porusza aspekty formalne tworzenia takich stref, ze wskazaniem zmian jakie zaszły na skutek wprowadzenia aktualnie obowiązującej ustawy Prawo wodne z dnia 20 lipca 2017 r. (Dz.U. z 2020 poz. 310 z późn. zm.) oraz wymogów, które należy spełnić.Metodyka pracy podzielona została na podrozdziały obejmujące sposób analizy: charakterystyki jeziora i jego zlewni, rozpoznania presji antropogenicznych w zlewni badanych jezior oraz oceny ich wpływu na stan wód, wyznaczania zasięgu obszaru ochronnego jeziora oraz stref obowiązywania zakazów, nakazów i ograniczeń oraz analizy formalno-prawnej działań proponowanych do wprowadzenia w obszarach ochronnych.
Układ podrozdziałów z wynikami pracy jest konsekwencją układu podrozdziałów przyjętych w metodyce. Zastosowane metody są właściwe, oparte na analizie materiałów kartograficznych, danych pozyskanych z instytucji państwowych, opracowań i publikacji naukowych. Uwarunkowania formalno-prawne korzystania z wód i gruntów oraz działania proponowane do wprowadzenia w obszarach ochronnych zostały opisane w oparciu o szczegółowe rozpoznanie terenowe oraz analizę wyszczególnionych w pracy dokumentów formalno-prawnych i planistycznych. (…)
Wyniki pracy zawierają analizę stanu jezior i ich walorów przyrodniczych, charakterystykę klimatologiczną, limnologiczną, zlewniową oraz pogłębioną analizę presji obserwowanych zarówno na badanych akwenach, jak i na terenie ich zlewni. Autorzy szczegółowo wyjaśniają sposób interpretacji prezentowanych wyników, m.in. stanu jezior w odniesieniu do ich stanu ekologicznego ocenianego na podstawie elementów biologicznych i wspierających (fizyko-chemicznych i hydromorfologicznych) oraz stanu chemicznego.
Może być to pomocne przy ocenie i klasyfikacji kondycji innych lenitycznych ekosystemów wodnych. Materiał jest dobrze przeanalizowany i przedstawiony, zapewnia wysoki poziom naukowy pracy, jednocześnie spełniając kryteria oryginalnej pracy naukowej.
Monografia jest oparta na analizie obszernych danych, co stanowi bazę do właściwego wnioskowania. Rozdziały obejmujące katalog zakazów, nakazów i ograniczeń oraz formalno-prawną analizę wprowadzanych działań wraz z wyceną proponowanych rozwiązań oceniam najwyższej w całej pracy, ze względu na ich utylitarny i nowatorski charakter.
Uzasadnienie proponowanych rozwiązań w trzech strefach przestrzennych zostało przygotowane wnikliwie, uwzględniając formalno-prawne możliwości ich wprowadzenia, ograniczenia w ich realizacji, a także ewentualne egzekucje mogące wynikać z braku przestrzegania proponowanych zakazów lub jako konsekwencje ich wprowadzenia. Rozwiązania zostały dobrze przemyślane i właściwie scharakteryzowane.”
[TH] „W nowoczesny i bardzo przejrzysty sposób zaprezentowano katalog zakazów i nakazów oraz ograniczeń z uzasadnieniem ich obowiązywania. W ostatnim rozdziale przeczytamy o praktycznych sposobach ich wykorzystania wraz z oceną skutków społeczno-gospodarczych. Tę część pracy uważam za szczególnie cenną. (…)Aktualnie katalog zakazów i nakazów obejmuje dziewiętnaście robót lub czynności, które mogą spowodować trwałe zanieczyszczenie gruntów lub wód i powinny być zakazane lub ograniczone na obszarach ochronnych. (…) Autorzy proponują nowe, dodatkowe zakazy nieujęte w katalogu w art. 140 ustawy Prawo wodne. Wskazują na uzasadnioną konieczność ich wprowadzenia z podziałem na proponowane strefy ich obowiązywania. Uznali (i słusznie), że te działania pozwolą na osiągnięcie celów środowiskowych. Dodatkowo proponują wprowadzenie ośmiu działań w strefie buforowej, dwóch w strefie przybrzeżnej oraz czterech w zlewni całkowitej. Ten wkład do pracy ma charakter nowatorski i trzeba zadbać, by działania te znalazły się w zapisach ustawy Prawo wodne.”
Wnioski z monografii
[TH] „W monografii zaprezentowano oryginalne podejście do postępowania przy wyznaczaniu obszarów ochronnych jezior. Wykorzystano do tego celu istniejące przepisy prawa oraz wprowadzono nowe propozycje, by skuteczność działań była należyta i by można było nowe przepisy egzekwować. Prawo jest skuteczne, kiedy jest zrozumiałe dla odbiorców, w tym przypadku lokalnej administracji, mieszkańców i turystów. W praktyce usługi ekologiczne, które daje „czysty” zbiornik, obejmują znacznie większą grupę. Na przykład wędkarzy czy uprawiających sporty wodne, którzy nad wodą przebywają również poza typowym sezonem turystycznym. (…)Monografia jest nie tylko bardzo cennym źródłem informacji o omawianych jeziorach i ich zlewniach, ale przede wszystkim to pewnego rodzaju przewodnik. Odbiorcami tego typu prac winny być nie tylko ośrodki naukowe, ale też organizacje doradcze dla rolnictwa, samorządy, szczególnie te, które w planach mają zwiększenie usług ekologicznych powiązanych ze zbiornikami wodnymi. Praca jest napisana w sposób zrozumiały i czytelny, a jedynie miejscami, gdzie było to niezbędne, nasycona terminami naukowymi. (…)
Jednym z najbardziej wartościowych przekazów monografii jest przekonanie czytelnika, że obszary ochronne winny być ustanowione w pierwszej kolejności dla jezior o stanie ekologicznym bardzo dobrym, dobrym lub bliskim stanu dobrego, a narażonych na presje ze strony zlewni bezpośredniej. Kolejnym istotnym tematem jest próba skwantyfikowania poziomu przekształceń w strefie litoralu, w tym szczególnie strefy brzegowej, co nie jest proste do uchwycenia.
Propozycja, by przekształcenie linii brzegowej na odcinku powyżej 15% długości, klasyfikowało jezioro jako silnie zmienioną część wód jest trafna i łatwo zarządzać tą informacją jako czynnikiem ograniczającym dalsze presje (kiedyś zwane stresorami). Kolejna bardzo ważna uwaga to praktyka przyjmowania granic działek ewidencyjnych jako linii bazowej do określania stref obszarów. Działania przy pracach planistycznych muszą być weryfikowane przestrzennie, a główną przeszkodą są elementy morfologiczne jeziora.”
[AŁM] „W literaturze przedmiotu odnoszącej się do metod ochrony jezior brak jest pozycji dotyczącej metodycznego podejścia do tworzenia obszarów ochronnych zbiorników wodnych i z tego względu monografia ta będzie cenną pozycją wypełniającą tę lukę. Analizę uwarunkowań i możliwości tworzenia obszarów ochronnych w oparciu o wybrane trzy akweny oceniam jako atut tej pracy. Daje możliwość odniesienia proponowanych rozwiązań do konkretnych obiektów, jednocześnie wskazując na ograniczenia proponowanych działań.Zaproponowana przez autorów metodyka wyznaczania obszarów chronionych śródlądowych zbiorników wód powierzchniowych jest poprawna pod względem merytorycznym, ale również możliwa do wykorzystania przez inne podmioty planujące wdrożyć takie obszary wokół jezior. W mojej ocenie cenna byłaby również analiza uwarunkowań środowiskowych i prawnych w przypadku wystąpienia innych presji niż te wykazane w monografii, np. pozyskiwanie kopalin (m.in. żwiru) wraz z analizą wpływu na ekosystem jeziora ze względu na częstotliwość ich występowania. Jest to jedynie zachęta dla autorów do podjęcia działań w przyszłości w tym zakresie.”
Podsumowanie
[TH] „Opracowanie jest bardzo wnikliwą analizą potencjalnych korzyści wynikających z wprowadzenia obszarów ochronnych dla jezior. Najcenniejszą częścią pracy jest analiza formalno-prawna proponowanych działań ochronnych oraz korzyści i skutków społeczno-gospodarczych wynikających z ich wdrożenia. Co warte podkreślenia, proponowane instrumenty ochrony środowiska i przyjęte rozwiązania mają w Polsce charakter pionierski. Autorzy, co często podkreślali, są świadomi, że objęcie obszarem ochronnym danego jeziora jest zadaniem trudnym pod względem logistycznym, formalnym i prawnym, dlatego też proponują stopniowe wdrażanie w formie programu pilotażowego.” [AŁM] „Podsumowując, przedłożona do recenzji monografia, przygotowana na przykładzie trzech jezior, stanowi nowatorskie opracowanie sposobu tworzenia stref ochronnych wokół zbiorników wodnych. Wysoko oceniam odzwierciedlenie zakresu prowadzonych badań do obecnie obowiązującego prawodawstwa, co czyni tę pozycję niezwykle potrzebną. Jest ona swoistym przewodnikiem w prowadzeniu prac nad tworzeniem stref ochronnych.Zgadzam się w pełni z autorami, że utworzenie obszaru ochronnego dla zbiorników wodnych jest zadaniem nowym i trudnym, nie tylko pod względem logistycznym, formalnym i prawnym, ale również może spotkać się z oporem społecznym ze względu na wysoką atrakcyjność terenów wokół jezior pod zabudowę. Bez wątpienia obszary ochronne są niezwykle istotne dla zachowania dobrego stanu wód powierzchniowych i powinny być wyznaczane wokół wszystkich zbiorników wodnych. Monografia ta jest jaskółką dla takich działań.
Mam nadzieję, że stanie się ona inspiracją dla wszystkich zainteresowanych poprawą stanu naszych wód, w tym administracji państwowej, do dalszych działań w kierunku ochrony wód i kształtowania ładu przestrzennego z poszanowaniem dóbr przyrody.”
[1] Pasztaleniec A., Kolada A., Kutyła S., Bielczyńska A., Nowak B., Hobot A., Dziura A., 2021. Obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych – aspekty przyrodnicze i uwarunkowania formalno-prawne. Wydawnictwo IOŚ-PIB, Warszawa, ISBN: 978 83-60312 84-1, pp. 182.
