Morze Aralskie niemal zniknęło, ale to nie koniec katastrofalnych wieści – które będzie następne?

Jeszcze w pierwszej połowie XX w. było czwartym największym jeziorem na świecie, dziś praktycznie nie istnieje. Morze Aralskie to smutny przykład nierozważnej działalności człowieka, która nie tylko drastycznie zmienia krajobraz na Ziemi, ale okazuje się mieczem obosiecznym. Katastrofę środowiskową, nazwaną przez sekretarza ONZ Ban Ki-moona jedną z największych na świecie, przyspieszyła postępująca zmiana klimatu. A może być jeszcze gorzej.

Jak człowiek zniszczył Morze Aralskie

Położone pomiędzy Uzbekistanem a Kazachstanem Morze Aralskie w rzeczywistości było jeziorem. Myląca nazwa pochodzi od jego ogromnej powierzchni (68 tys. km²), z której, niestety, pozostało zaledwie 10 proc. A wszystko zaczęło się od ambitnego projektu. Do lat 60. ubiegłego wieku Morze Aralskie zasilane było przez dwie ogromne rzeki: Amu-darię oraz Syr-darię. Spływając z wysokich gór Tienszan, Pamir i Hindukusz, przecinały pustynię Kyzył-kum i łączyły się w najniższym miejscu, gdzie tworzyły raj dla wielu gatunków ryb. Planiści Związku Radzieckiego postanowili wykorzystać pustynne obszary dla dobra ludu sowieckiego i przekierowali na nie obie rzeki. W rezultacie powstały plantacje bawełny, pola uprawne i… poważny problem ekologiczny.

Morze Aralskie zaczęło wysychać. Najpierw rozdzieliło się na dwie części, północną i południową, a później powstały cztery mniejsze jeziora. W 2009 r. południowo-wschodni akwen zniknął całkowicie, a z zachodniego pozostało wąskie pasmo wody. Zdjęcia satelitarne wykonane przez NASA w 2014 r. ujawniły, że na dawnym dnie powstała nowa pustynia, nazwana Aral-kum. W próbie ratowania pozostałości jeziora miejscowe władze w 2005 r. zbudowały tamę Kok-Aral, która pozwoliła częściowo zregenerować Północne Morze Aralskie. Dzięki tej inicjatywie w ciągu 5 lat udało się podnieść poziom wody o 12 m i częściowo odbudować lokalne łowiska.

Tragiczne skutki aralskiego projektu

Sam fakt, że zniknęło jedno z największych jezior świata, nie oddaje pełni dramatu związanego z kontrowersyjnym przedsięwzięciem. Wybudowana infrastruktura okazała się mało wydajna, a jej eksploatacja nadmierna. Późniejsze zaniedbania w jej utrzymaniu, w połączeniu z wysoką emisją zanieczyszczeń, doprowadziły do praktycznego wymarcia regionu, który był niegdyś mekką turystów, a przede wszystkim ośrodkiem rybołówstwa – głównego źródła dochodu lokalnej ludności.

Wskutek parowania zasolenie wody, która pozostała w niecce dawnego Morza Aralskiego, zwiększyło się dziesięciokrotnie, do 100 g/l, przez co poszczególne gatunki ryb zaczęły wymierać. Wzrosło również zasolenie wód gruntowych, przekraczając normy ustalone przez Światową Organizację Zdrowia dla wody pitnej. Okolice zaczęły nękać burze solne i piaskowe, skutkując jedną z najwyższych depozycji pyłów na świecie. Gdyby tego było mało, w pyle tym pojawiły się nawozy, pestycydy i inne związki chemiczne wykorzystywane w uprawach oraz metale ciężkie pochodzące z przemysłu kopalnianego rozwiniętego na pobliskich pustyniach. W rezultacie w latach 1980-2000 w regionie dawnego Morza Aralskiego odnotowano spadek płodności, wyższą śmiertelność noworodków, opóźnienia rozwojowe i choroby nerek u dzieci, a także zwiększoną zachorowalność na nowotwory.

Czy Morze Kaspijskie będzie następne?

Morze Aralskie padło ofiarą nierozważnej inżynierii człowieka, ale do szybszego upadku przyczyniła się również zmiana klimatu. Rosnące temperatury zwiększają tempo parowania wody i prowadzą do pustynnienia obszarów nadbrzeżnych. Niestety, podobne, niepokojące zmiany obserwowane są już na Morzu Kaspijskim, będącym oficjalnie największym jeziorem na świecie.

Dzięki stosowanej przez NASA technologii MODIS udało się zobrazować zmiany, które zaszły między 2006 a 2022 r. Wskazują one na wyraźny ubytek wody w zachodniej części zbiornika przy jednoczesnym wysychaniu delty Wołgi, największej rzeki zasilającej Morze Kaspijskie. Zdaniem naukowców do końca tego stulecia poziom wody w tym dość płytkim jeziorze może się obniżyć o dalszych 8-20 m.

Dodatkowo na obszarze zlewni rzek zasilających Morze Kaspijskie w ciągu ostatnich 90 lat wybudowano 14 tys. zapór, które dostarczają wodę dla systemów irygacyjnych, przemysłu oraz gospodarstw domowych. Parowanie wody z zapór w połączeniu ze zmianą klimatu stwarza poważne zagrożenie dla dobrobytu milionów ludzi, lokalnej gospodarki oraz ekosystemów. Warto podkreślić, że w regionie żyje 130 gatunków ryb, w tym wiele endemicznych, a na mokradłach wokół gnieździ się ponad 100 gatunków ptaków. Ich los stoi dziś pod znakiem zapytania.