Wiosenne przysłowia pogodowe – czy naprawdę kwiecień plecień? Sprawdźmy

Przez wieki przysłowia pogodowe służyły jako kompas, wskazując, czego można się spodziewać po aurze. Niosą one ze sobą zbiorową mądrość i praktyczną wiedzę, mocno osadzoną w danym miejscu. Te ludowe maksymy, będące dziedzictwem wielopokoleniowym, szczególnie w okresie wiosennym dostarczały rolnikom i ogrodnikom bezcennych wskazówek, odnośnie do tego, kiedy rozpoczynać siewy i sadzenia, kiedy spodziewać się ostatnich przymrozków, a kiedy nadchodzące deszcze mogą zaszkodzić plonom. W dzisiejszych czasach, kiedy technologia i naukowe prognozy pogody wydają się podstawowym źródłem wiedzy w tym zakresie, nasuwa się pytanie: czy te starodawne przekazy mogą jeszcze konkurować z precyzją współczesnych danych meteorologicznych? Jak w świetle najnowszych badań prezentuje się rzetelność tradycyjnych przewidywań?

Sprawdzenie tego nie jest łatwym zadaniem. Przysłowia często odnoszą się do nieprecyzyjnych dat czy trudnych do ujęcia w liczbowe ramy zjawisk pogodowych. Wiele spośród prawie 2 tys. polskich pogodowych przysłów (Dygacz A., 2000; Świrko S., 1990) zawiera poza meteorologiczne określenia takie jak np.: radujcie się chłopi czychleb w kraju, do których niemożliwe jest dopasowanie charakterystyk klimatologicznych. Niemniej jednak naukowcy i pasjonaci wielokrotnie podejmowali próby określenia sprawdzalności przysłów w konkretnym miejscu (Biniak-Pieróg M., 2011 oraz https://zsmedlanc.pl/) czy nawet na obszarze całego kraju (Matczak i in., 2020).

Okres Wielkanocny

Okres Wielkanocy szczególnie obfituje w przysłowia przepowiadające pogodę i pomyślność na następne dni. Jeszcze przed świętami, zgodnie z przysłowiem Gdy na Świętego Józefa (19 marca) bociek przybędzie, to już śniegu nie będzie, wypatrywano pierwszych bocianów. Na ogół normą dla tych ptaków jest przylot w drugiej połowie marca lub nawet na początku kwietnia. Jednak cieplejsze zimy sprawiały, że w ostatnich latach przylatywały wcześniej – były widziane już 6-7 marca, a pierwsze osobniki nawet w lutym. Niejednokrotnie potem można było zobaczyć ptaki stojące na ośnieżonych łąkach. Choć były to epizodyczne przypadki, jednak sugerują, że przysłowie się nie sprawdza.

Z przysłów też dowiemy się, że gdy choinka tonie w wodzie, jajko toczy się po lodzie. Mimo iż śnieżne Boże Narodzenie to ostatnio rzadkość, to Wielkanoc raczej kojarzy nam się z ciepłą pogodą. W niezbyt odległej przeszłości „zimowe” Święto Zmartwychwstania miało miejsce w latach 2013 i 2020. Boże Narodzenie roku 2012 było mroźne i śnieżne na północy Polski oraz mgliste z temperaturą w okolicy 0 C na południu – więc choinki raczej nie stały w wodzie.

Natomiast końcówka grudnia 2019 r. przyniosła pogodę ze słabym deszczem i z temperaturą powyżej 0 C, co mogłoby sugerować wielkanocne mrozy i lód. Trudno znaleźć zależność między mokrym Bożym Narodzeniem a mroźną Wielkanocą, więc możemy albo założyć, że przysłowie się sprawdza, albo że duża tu rola przypadku.

Z przysłów dowiemy się, że Wielki Piątek to zasiewu początek. I właśnie tego dnia szczególną uwagę warto zwrócić na opady deszczu. Gdy pada, przysłowie dla siebie znajdą zarówno optymiści, bo gdy deszcz kropi, radujcie się chłopi oraz gdy deszcz hojnie doliny zleje, że dużo mleka będzie, są pewne nadzieje, jak i pesymiści, bo jeśli w Wielkanoc deszcz pada, w całym lecie suchość włada. Ciężko ocenić sprawdzalność dwóch pierwszych ludowych prawd. Trzeba by zestawić dane dotyczące urodzajów oraz produkcji mleka z wielkopiątkowymi opadami. W trzecim przypadku, patrząc na dane z ostatnich 30 lat, suchość w lecie to coraz częściej zmora rolników. Wynika ona jednak bardziej ze zmiany klimatu niż z tego, że w Wielki Piątek padało.

W Niedzielę Wielkanocną przysłowia precyzyjnie przewidują letnią pogodę i plony. Dowiemy się na przykład, że gdy w ten dzień jest pogoda, duża w polu uroda, a gdy na dzwony wielkanocne pada, suchość nam przez całe lato włada. Deszcz w Niedzielę Wielkanocną zapowiadał okres pluchy i złej pogody aż do Zielonych Świątków (w tym roku 19 maja) – jeżeli w wielkanocną niedzielę deszcz, między Wielkanocą i Świątkami więcej słoty niż pogody.

Wiosenne przewidywania

Po okresie Wielkanocnym przychodzi czas na pogodowe przewidywania w dni upamiętniające świętych. Jak wykazali naukowcy (Matczak i in. 2020), św. Marek (25 kwietnia) nie sprawdzi się w roli synoptyka. Więc gdy Marek skwarem grozi, Bonifracy (14 maja) [raczej nie] mrozi. Również jak na Marka człek nie chucha, w Ogrodników trza kożucha ma obecnie małą wartość prognostyczną. Co ciekawe, niska sprawdzalność tych przysłów wynika raczej z faktu, że na św. Marka raczej jeszcze nie ma skwaru i częściej jeszcze chuchamy, niż z tego, że zimni ogrodnicy są ciepli.

Inne przebadane przysłowie odnosi się do opadów. Ludowa mądrość podaje, że gdy w maju plucha, w czerwcu posucha. Jak wykazali naukowcy (Biniak-Pieróg, 2011), w badanym przez nich okresie przysłowie sprawdziło się w prawie 70 proc. lat, co należy uznać za imponujący wynik. Jego siły przewidywania można dopatrywać się w długim, bo aż miesięcznym, okresie prognozowania – w czerwcu rozpoczyna się już ładna pogoda, a czasem nawet susze.

Ostatnie wiosenne przymrozki

Zimnych ogrodników znają wszyscy. Powracające co roku, w okresie wspomnienia świętych Pankracego (12 maja), Serwacego (13 maja), Bonifacego (14 maja) oraz Zofii (15 maja), chłody są udokumentowanym zjawiskiem. Wiążą się one z charakterystyczną dla środkowej Europy anomalią wynikającą ze zmiany kierunku napływu mas powietrza. Pierwsza połowa maja to na ogół dominacja nad Polską słonecznego i ciepłego wyżu, po którym następuje zmiana cyrkulacji atmosferycznej. Wraz z układem niżowym wkracza nad nasz kraj zimne powietrze z obszarów polarnych, przynosząc nocne przymrozki, a nawet przelotne opady śniegu. Podobne określenia zimnych dni w maju występują również w innych krajach europejskich: niemiecki Eisheiligen (11-15 maja) czy słoweński Trije ledeni možje i Poscana Zofka (11-15 maja).

Na bazie wieloletnich doświadczeń powstały liczne przysłowia. Spośród nich, na przestrzeni ostatniego stulecia, sprawdziło się, że gdy Pankracy, Serwacy i Bonifacy … z przymrozkiem stają, lato zimne dają. Wiadomo również, że przed Pankracym nie ma lata, po Bonifacym mróz ulata. Warto więc wstrzymać się z sadzeniem kwiatów i warzyw w ogrodzie lub przykryć rośliny w gruncie agrowłókniną. Dopiero ze Świętą Zofiją pola w kłos wybiją i zaczyna się okres bez przymrozków.

Czy rzeczywiście przysłowia aż tak się nie sprawdzają?

Warto się zastanowić, dlaczego sprawdzalność przysłów jest raczej niewielka. Wszak jest to mądrość ludu, przekazywana z pokolenia na pokolenie. W dawnych czasach ludzie z większą uważnością obserwowali przyrodę i gdyby któreś z obserwacji były nieprawdziwe, przekaz o nich by zaniknął. Mogło więc na to wpłynąć kilka czynników. Pierwszym, jaki się nasuwa, jest zmiana klimatu. Przysłowia powstawały kilkadziesiąt, a nawet kilkaset lat temu. W wyniku ocieplenia oraz intensyfikacji zjawisk pogodowych ich sprawdzalność będzie spadać z biegiem lat.

Kolejną kwestią jest obszar geograficzny, na którym przysłowie powstało. Przed II Wojną Światową Polacy zamieszkiwali tereny położone bardziej na wschód – obecne obszary Ukrainy, Białorusi i Litwy. Tam tworzyły się przysłowia, które po przesiedleniu po wojnie traciły swoją sprawdzalność. Głównym powodem był klimat bardziej o charakterze przejściowym niż kontynentalnym w nowym miejscu zamieszkania. Obecnie badamy sprawdzalność przysłów na danych sięgających maksymalnie okresu powojennego, więc nie możemy określić, czy w czasach, gdy przysłowie powstawało, jego wiarygodność była większa. Tezę tę potwierdza fakt, że wyższą sprawdzalność przysłów uzyskano, analizując dane ze stacji położonych na wschodzie: w Mińsku, Wilnie czy Suwałkach (Matczak i in. 2020).

Na koniec warto spojrzeć na długość okresu, na jaki przysłowia prognozują dane zjawisko. Nie jest to na ogół kilka dni, jak w przypadku najnowszych modeli pogodowych, ale okres od miesiąca do nawet roku. Podobnie niską dokładność mogą więc mieć prognozy oparte na długoterminowych modelach meteorologicznych. Na przykład model Europejskiego Centrum Prognoz Średnioterminowych, będący jednym z najczęściej cytowanych modeli prognoz sezonowych, został oceniony jako mający marginalne zastosowanie w większości przypadków w Europie Środkowej. Niezależnie od wszystkiego, jedno przysłowie ma stuprocentową sprawdzalność, ponieważ na świętego Hieronima, abo dyszcz jest abo go ni ma, a jak przyjdzie święta Ada, abo pada abo nie pada.

---

W artykule korzystałam m.in. z prac:

1. Biniak-Pieróg M. i.in. (2011), Ocena sprawdzalności prognoz pogody zawartych w przysłowiach ludowych na przykładzie Wrocławia, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
2. Dygacz A. (2000) Cztery Pory Roku w Przysłowiach, Fundacja Profesora Adolfa Dygacza
3. Matczak P. i in.(2020) Temperature Forecast Accuracies of Polish Proverbs, Weather, Climate, and Society, https://journals.ametsoc.org/view/journals/wcas/12/3/wcasD190086.xml
4. Świrko S. (1990), Rok Płaci, Rok Traci: Kalendarz Przysłów i Prognostyków Rolniczych. Wydawnictwo Poznańskie
5. http://www.aktywnawies.pl/ludowe-prognozy-pogody,n47,l1.html (Dostęp 24.03.2024)
6. https://edunews.pl/edukacja-na-co-dzien/edukacja-przez-zycie/6540-czy-przyslowia-pogodowe-nadal-sie-sprawdzaja (Dostęp 24.03.2024)
7. https://obserwatoriumjezykowe.uw.edu.pl/felietony/jakie-czasy-takie-przyslowia/ (Dostęp 25.03.2024)
8. https://uniwersyteckie.pl/nauka/czy-przyslowia-pogodowe-sie-sprawdzaja (Dostęp 24.03.2024)
9. https://zsmedlanc.pl/meteo/niebo/przyslowia/przyslowia.html (Dostęp 25.03.2024)