Woda jest zasobem niezbędnym do prowadzenia produkcji rolnej. W Polsce rolnictwo gospodaruje na ok. 60% powierzchni kraju i jest sektorem, który potrzebuje dostępu do dużej ilości wody.
Obserwowane w ostatnich latach zmiany klimatu sprawiają, że coraz częściej dostrzega się problemy niedoboru wody, suszy, podtopień czy powodzi, a ta sytuacja coraz bardziej wpływa na rolnictwo.
Dlatego niewielkie zasoby wodne Polski, a także obserwowane zmiany klimatyczne, potrzeby wodne ludności, przyrody, rolnictwa czy pozostałych sektorów gospodarki wymuszają wdrażanie kompleksowych metod gospodarowania zasobami wodnymi oraz poszukiwanie rozwiązań ograniczających deficyty.
Woda w rolnictwie to również deszcz, śnieg i odpowiednia temperatura powietrza
Coraz częściej doświadczamy ekstremalnie wysokich temperatur powietrza nie tylko w miesiącach letnich, ale również zimą, wiosną i jesienią.
Pojawiają się także bezśnieżne zimy, które ograniczają zasoby wody w glebie, szczególnie na początku sezonu wegetacyjnego roślin.
Ekstrema, takie jak nawalne deszcze, silne wiatry, a nawet trąby powietrza, przestały być rzadkością.
Ocieplający się klimat powodować będzie wzrost parowania z powierzchni ziemi, a w konsekwencji intensywniejsze zużywanie wody przez rośliny.
Wiemy, że głównymi parametrami klimatu są temperatura i opady. Przestrzenne zróżnicowanie średniej temperatury powietrza oraz jej dalszy wzrost będą wpływały na zwiększenie parowania. Prognozy klimatyczne wskazują, że opad, który wpływa na zasoby wodne w Polsce w XXI wieku, raczej nie ulegnie zmianie. Wydawać by się mogło zatem, że ryzyko deficytu zasobów wodnych jest małe. Niestety, w tym zakresie ważne są zmiany rozłożenia opadów w ciągu roku oraz zmiana ich intensywności, co z kolei, przy coraz wyższych temperaturach powietrza, przedkładać się może na pojawianie się niedoborów wody, susz, nagłych deszczów nawalnych, których konsekwencją mogą być podtopienia czy powodzie.
Przeciwdziałanie niedoborom albo nagłemu nadmiarowi wody
Adaptacja rolnictwa do niekorzystnych zmian klimatu wymaga możliwie dużego uniezależnienia się od ich skutków.
Aby zwiększyć odporność polskiego rolnictwa na niedobory wody, susze, podtopienia i powodzie, należy zatrzymać jak największą ilość wody na miejscu, na polach, zmniejszając odpływ powierzchniowy do rzek oraz Morza Bałtyckiego.
Mała retencja w rolnictwie
W Polsce, w ramach porozumienia z dnia 21 grudnia 1995 roku pomiędzy Ministerstwem Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej a Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, przyjęta została umowna wartość graniczna między małą a dużą retencją – tj. przyjęto wielkość graniczną pojemności małych zbiorników wodnych wynoszącą 5 mln m3.
W 2003 roku prof. Waldemar Mioduszewski z Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego podzielił małą retencję wodną na retencję:
- wód powierzchniowych, polegającą na gromadzeniu wody w zbiornikach wodnych i ciekach, na których postawiono budowle umożliwiające regulację poziomów i odpływów wody;
- wód podziemnych, która wynika z magazynowania wody w warstwach wodonośnych pierwszego i dalszych poziomów;
- glebową, wynikającą z magazynowania wody w strefie nienasyconej profilu glebowego;
- krajobrazową, wynikającą z ukształtowania terenu zlewni rzecznej oraz jej zagospodarowania i użytkowania.
Realizacja małej retencji na obszarach wiejskich nie tylko sprzyja ograniczaniu strat wody, przeciwdziałając spływom powierzchniowym, ale również przyczynia się do poprawy mikroklimatu, warunków krajobrazowych oraz atrakcyjności turystycznej.
Bez wdrażania zmian nie będziemy w stanie zaspokoić potrzeb wodnych rolnictwa
Rolnicy, dzięki doświadczeniu i wiedzy zdobytej przez poprzednie pokolenia, poznali cykle pór roku, zaobserwowali, kiedy warunki pogodowe sprzyjają ich pracy, a kiedy ją utrudniają. Lata temu pogoda była bardziej przewidywalna, a jej zjawiska uporządkowane w czasie. Obecnie, w dobie zmiany klimatu, koniecznie jest dostosowywanie się do warunków klimatycznych i trudniej dostępnych zasobów wodnych. Na szczęście jest to łatwiejsze, dzięki rozwojowi technologii.
Dlatego coraz ważniejsza staje się konieczność kompleksowego gospodarowania zasobami wodnymi. Rolnictwo, jak również przestrzeń przyrodnicza na obszarach wiejskich, w tym lasy, są ważnymi konsumentami wód, także opadowych. To jeden z sektorów poboru wody, mający jednocześnie potencjał jej retencji.
Dzięki działaniom rolników poprawią się zasoby wodne w Polsce
Rolnicy i obszary wiejskie odgrywają dużą rolę w ochronie zasobów wodnych. Coraz większe znaczenie, poza technicznymi metodami retencji, ma stosowanie nietechnicznych metod regulowania obiegu wody. Ważne jest działanie zarówno na szczeblu krajowym, jak i lokalnym.
Na poziomie gospodarstwa może to być stosowanie: oszczędnych technik nawadniania, ponowne wykorzystanie wody, przygotowanie miejsc do gromadzenia wód opadowych, stosowanie właściwego płodozmianu, podnoszenie poziomu próchnicy w glebie, wysiew poplonów po żniwach, ograniczanie orki do niezbędnego minimum i niepozostawianie nieobsianej gleby, zakładanie śródpolnych zadrzewień czy budowanie systemu małej retencji.
Podkreśla się duży udział w bilansie wodnym agroekosystemów, a także ekosystemów naturalnych i zbliżonych do naturalnych, jak lasy, mokradła i torfowiska. Dwa ostatnie, poza rolą retencyjną, mają znaczenie w kontekście ograniczania emisji gazów cieplarnianych i zapobiegania zmianom klimatu.
Które urzędy zajmują się sprawami wody w rolnictwie?
Rolnictwo bez wody nie może funkcjonować. Dlatego niezmiernie ważna jest współpraca rolników z odpowiednimi jednostkami.
W Polsce właściwe w sprawach rolnictwa, w tym programowania środków w ramach Planu Strategicznego Wspólnej Polityki Rolnej, jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (https://www.gov.pl/web/rolnictwo).
Jednostkami właściwymi w sprawach zarządzania wodami, w tym na obszarach rolniczych, są Ministerstwo Infrastruktury oraz Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie (https://www.wody.gov.pl/), które współpracują w tym zakresie z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi (https://www.gov.pl/web/infrastruktura/departament-gospodarki-wodnej-i-zeglugi-srodladowej-dgwizs).
Doradztwo oraz szkolenia w sprawach rolnictwa, w tym zarządzania wodą, można uzyskać w Ośrodkach Doradztwa Rolniczego (https://www.gov.pl/web/rolnictwo/doradztwo-rolnicze2).
Ponadto w Polsce funkcjonuje Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich (KSOW), która jest częścią Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (ENRD). Tworzą ją:
- instytucja zarządzająca (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi),
- jednostka centralna (umiejscowiona w Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie) oraz 16 jednostek regionalnych,
- Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa.
KSOW to sieć wymiany informacji i współpracy pomiędzy organizacjami i instytucjami, które działają na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców wsi (https://ksow.pl/).
Aspekty związane z gospodarowaniem wodami na terenach rolnych będą poruszane w kolejnych wydaniach gazety.
