Gospodarowanie wodami – czas działać!

W dniach 26-28 września 2023 r. w Katowicach odbyła się konferencja STORMWATER Poland, której głównym tematem było gospodarowanie wodami. To już siódma edycja, tym razem nakierowana tematycznie na jakość w inicjatywach adaptacji do zmiany klimatu w zakresie gospodarki wodami opadowymi i roztopowymi, stąd jej tytuł „Adaptacja z jakością!”. Jakość rozumiana jest tu wieloaspektowo i dotyczy planowania i wdrażania rozwiązań służących racjonalnej, zrównoważonej gospodarce wodami opadowymi i roztopowymi, jak i zrozumienia konieczności spełniania wymogów normatywnych, regulowanych w ustawodawstwie krajowym i europejskim przy odprowadzaniu wód i ścieków do odbiorników. Uczestnicy konferencji (których było ponad 320), dzięki prelegentom, zarówno z Polski, jak i z zagranicy, otrzymali dużą dawkę wiedzy praktycznej.

Gospodarowanie wodami – współczesne wyzwania

Jak można było usłyszeć na konferencji, „wodne wyzwania”, które skupiają się wokół trzech zagadnień, tj. zbyt mało wody (susze), zbyt dużo wody (podtopienia i powodzie) oraz woda zbyt zanieczyszczona (wymagająca oczyszczania), są podobne na całym świecie. Zmienia się tylko ich skala i sposoby rozwiązywania. Dziś gospodarowanie wodami opadowymi i roztopowymi w miastach, wspierane systemami zielono-niebieskiej infrastruktury, wymaga podejścia holistycznego (systemowego) w procesie planowania, wykonywania i eksploatacji.

Wdrożenie działań o takim charakterze powinno odbywać się na wielu płaszczyznach, więc poprzez podnoszenie świadomości mieszkańców, rozwój partycypacji społecznej (aspekt społeczny), mobilne gromadzenie danych z monitoringu, wykorzystanie nowych technologii informatycznych, np. sztucznej inteligencji, modeli hydrodynamicznych i meteorologicznych, systemów wczesnego ostrzegania przed powodzią (aspekt techniczny) oraz poszukiwanie źródeł finansowania (aspekt ekonomiczny). Na bazie prezentowanych licznych dobrych praktyk, m.in. z Mediolanu, Londynu, Nowego Jorku, Poznania czy Gliwic, widać wyraźnie, że racjonalne zagospodarowanie wód opadowych na miejscu opadu ma chronić zasoby, a tym samym zapewnić zdrowszą przestrzeń dla mieszkańców. Zrównoważone gospodarowanie wodami opadowymi wymaga inicjatyw oddolnych, od mieszkańców czy gmin. Dobre rozwiązania pojawiają się wtedy, kiedy w procesie decyzyjnym biorą udział zespoły interdyscyplinarne, składające się z inżynierów, architektów krajobrazu, hydrologów, socjologów, planistów itd.

Gospodarowanie wodami a zjawiska ekstremalne

Zjawiska ekstremalne są częścią natury, jak powiedział w swoim wystąpieniu Slavco Velickov, a my musimy nauczyć się, jak chronić przed nimi infrastrukturę i środowisko. W tym mogą pomóc narzędzia cyfrowe oferowane m.in. przez firmę Bentley, Innovyze by Autodesk, SCALGO czy RetencjaPL. Ich moduły obliczeniowe coraz częściej uwzględniają rozwiązania z zakresu SPRIM, czyli systemów powierzchniowej retencji miejskiej, do których należą m.in. ogrody deszczowe czy zielone dachy. O tych pierwszych wspominała Joanna Rays, podkreślając ważność uwzględnienia usług ekosystemów oraz pamiętania o dynamice zmian, która jest wpisana w istotę SPRIM. O tych drugich mówiły też Julia Machado z firmy Wavin oraz Edyta Sierka z Uniwersytetu Śląskiego.

Miejsce rzek w gospodarowaniu wodami

W miastach ważne są również rzeki. Jednak, aby nie traktować ich tylko jako „ciek wodny”, czy nawet jako „przeszkodę”, „ściek” czy „wstyd”, jak mówiła Blanka Romanowska z GZM, powinny być one bardziej dostępne dla mieszkańców. Poprzez zagospodarowanie nabrzeży (np. ścieżki rowerowe, mostki i kładki widokowe itp.) tworzy się sieć połączeń mieszkańców z wodą i jednocześnie uwrażliwia się ich na piękno przyrody i potrzebę ochrony wody w rzekach. Świadczą o tym prezentowane na konferencji przykłady zagospodarowania nabrzeży w Kopenhadze, Zurychu, Dortmundzie, Kanadzie czy na Litwie.

Gospodarowanie wodami to również ochrona rzek, wymuszająca dbanie o dobrą jakość płynącej w nich wody. Po katastrofie na Odrze, jak wspomniał w swoim wystąpieniu Tobias Menzel z OTT Hydromet, jeszcze bardziej zdajemy sobie sprawę z tego, że monitoring online wód jest istotny. Ważne jest też analizowanie trendów „wzrostowych” parametrów jakościowych na podstawie danych pomiarowych, by móc zareagować możliwie szybko na negatywne zjawiska i tym samym zapobiec poważniejszym katastrofom. Ochronę wód przed zanieczyszczeniem mogą również zapewnić rozwiązania podczyszczające spływy, tj. komora retencyjna Amiblu z systemem Amiscreen, prezentowana przez Dirka Landrocka z Amiblu Germany GmbH.

Gospodarowanie wodami w projektach

Racjonalne gospodarowanie wodami opadowymi w miastach powinno być wspomagane dokumentami o charakterze strategicznym lub planistycznym oraz realizacją projektów finansowanych ze środków własnych (budżetowych) lub ze źródeł zewnętrznych. Przykładem mogą być wspomniane przez prelegentów opracowania, tj. Strategia Gospodarowania Wodami Opadowymi i Roztopowymi dla terenu Miasta Poznania czy Program bezpieczeństwa przeciwpowodziowego na terenie gminy Piaseczno.

Dokumenty tego typu są pomocne w wyborze obszarów szczególnie wrażliwych na zmianę klimatu oraz w zaplanowaniu działań, które mogą zminimalizować ich konsekwencje. Przykładem uzyskania dofinansowania jest wspomniany tu przez Stephana Treuke projekt pt. KliMaWerk – Sustainable management of the landscape water balance to increase climate resilience: management and tools, w którym zaplanowano odszczelnienie dodatkowych 25 proc. nawierzchni miasta do 2040 r. O możliwościach finansowania inwestycji z zakresu zielonej retencji uczestnicy konferencji dowiedzieli się od Anny Czyżewskiej z NFOŚiGW.

Powodzie i podtopienia jako efekt działań antropogenicznych

Jak powiedział Klaus Piroth, okres po powodzi jest okresem przed kolejną powodzią, zatem trzeba być gotowym na to wydarzenie. W tym celu w CDM Smith wykonuje się mapowanie powodzi. Prowadzony jest też audyt powodzi błyskawicznych, w ramach którego przeprowadzane są wywiady ze społeczeństwem, a także ukazują się poradniki. Analizy i prognozy opadowe wykonywane są w oparciu o atlas Kostra-DWD 2010.

Gospodarowanie wodami opadowymi w sposób zaplanowany i zorganizowany w obszarach pogórniczych, np. w Bytomiu, jest obarczone dodatkowymi trudnościami. W wyniku uszczelniania zlewni liczne podtopienia występują nawet po opadach o częstości wystąpienia raz na rok. Budowę zbiorników retencyjnych wyznacza tam często sama natura, gdyż spływające wody opadowe gromadzą się w miejscach obniżenia terenu, będącego wynikiem np. szkód górniczych. Z drugiej strony Górny Śląsk to miejsce intensywnego poszukiwania sposobów na zwiększenie adaptacji miast do zmiany klimatu poprzez wykorzystanie potencjału procesów przyrodniczych w układach typu Novel Ecosystems, o których wspominała Edyta Sierka z Uniwersytetu Śląskiego.

Rozwijające się ekosystemy, np. w nieckach pogórniczych na Górnym Śląsku mogą poprawiać retencję wód oraz ich jakość. Doświadczenia z wybranymi gatunkami roślin z terenów pogórniczych zostały przeniesione na zielone dachy, by znaleźć odpowiedź na pytanie, czy rośliny te równie dobrze będą oddziaływały na retencję w innych miejscach.

Nowe sposoby na poprawę jakości wody

Gospodarowanie wodami to także zarządzanie ściekami. Prezentacja stanu prawnego w Polsce, na bazie ustawodawstwa krajowego i europejskiego, zobrazowała zmianę wymogów jakościowych i badań parametrów zanieczyszczeń. Nowe wymagania, np. w zakresie usuwania mikroplastiku, wymuszają na producentach wprowadzanie na rynek innowacyjnych rozwiązań, które pozwolą na sprostanie wymogom prawnym. Przykładem mogą być tu kanał substratowy drainfix clean oraz korytka szczelinowe sportfixdrain, prezentowane przez firmę Hauraton i Hauraton Polska oraz technologie do uzdatniania wód, o których mówił Bartłomiej Nowakowicz z BGW Medical.

Warto jednak zwrócić uwagę, że przy obecnie obowiązującym stanie prawnym, uregulowania dotyczące jakości wód opadowych i roztopowych nie są wystarczające, gdyż większość z nich chroni tylko rzeki (odbiorniki), a nie dotyczy wód opadowych i roztopowych przy lokalnym ich wykorzystaniu, o czym wspominała Aneta Citko z WKB Lawyers. W poprawie jakości wód opadowych mogą pomóc też rozwiązania oparte na naturze (ang. Nature Based Solutions – NBS), ale w dotychczas stosowanych praktykach najczęściej nie wykonuje się badań jakości wód przed projektowaniem systemu do lokalnej retencji czy infiltracji. Wynika to, zdaniem Tomasza Glixelli z RetencjaPL, z luk prawnych w tym zakresie.

Z kolei zmiany w legislacji europejskiej, w tym w zapisach dyrektywy 91/271 dotyczącej oczyszczania i odprowadzania ścieków, której projekt opublikowano 26 października 2022 r. wpłynie, jak informował Bartosz Łuszczek z Wodociągów Miasta Krakowa, na funkcjonowanie przedsiębiorstw wodociągowo-kanalizacyjnych. Rosnące wymagania jakościowe, np. dla usuwania farmaceutyków ze ścieków, mogą wymusić potrzebę zapewnienia kolejnego stopnia oczyszczania w oczyszczalniach ścieków.

Debata na zakończenie STORMWATER Poland

Na koniec konferencji została przeprowadzona debata oksfordzka, która miała rozstrzygnąć, czy nadanie osobowości prawnej Wiśle pozwoli uniknąć katastrofy na miarę Odry. Brali w niej udział Jerzy Bieluk (radca prawny Bieluk i Partnerzy), Jacek Engel (Fundacja Greenmind), Cecylia Malik (Siostry Rzeki), Leszek Naziemiec (podróżnik), Agata Szafraniuk (ClientEarth Prawnicy dla Ziemi), Zbigniew Kledyński i Anna Sosnowska (Politechnika Warszawska) oraz Janusz Zaleski (Politechnika Wrocławska), a także osoby z sali, które chciały zadać pytanie lub przekazać informację w debacie. Każdy z uczestników był przekonujący, każdy miał swoje argumenty.

Jednak wciąż pozostało wiele pytań i wątpliwości, może dlatego, że w Polsce to wciąż nowe zagadnienie. Żadna rzeka w naszym kraju nie ma osobowości prawnej, ale doświadczenia z zagranicy pokazują, że jest to możliwe. Pomimo że zdania do końca debaty były podzielone i trudno jednoznacznie wskazać, kto miał rację, nie ma wątpliwości, że debata była okazją do przemyśleń i zadania sobie pytania: Co zrobić, aby rzeka „czuła się” lepiej?

STORMWATER Poland źródłem wiedzy merytorycznej i praktycznej

Podsumowując, można stwierdzić, że konferencja STORMWATER POLAND 2023 była okazją do wymiany doświadczeń i rozmów w szerokim gronie specjalistów, w tym projektantów, zarządców infrastruktury technicznej, urzędników, naukowców, a także producentów oraz przedstawicieli handlowych urządzeń i rozwiązań służących do monitorowania, wykonywania i modernizacji systemów zagospodarowujących spływy wód opadowych i roztopowych. Był to również czas poznania innowacyjnych rozwiązań, które zostały wprowadzone na rynek, aby lepiej dopasować go do rosnących wymogów jakościowych i technologicznych.

To również czas na obserwację tempa rozwoju nowych narzędzi cyfrowych i ich wdrażania do planowania, monitorowania parametrów ilościowych i jakościowych, a także modelowania hydrodynamicznego systemów do zagospodarowania wód opadowych. Uczestnicy mogli, poza zdobyciem wiedzy merytorycznej, uzupełnić półki swoich bibliotek branżowych o specjalistyczne opracowania, wydane w formie katalogów zielono-niebieskiej infrastruktury, kart technicznych urządzeń oraz poradników projektowania i wykonywania systemów. Pozostaje mieć nadzieję, że wiedza zdobyta podczas konferencji przełoży się na mądre gospodarowanie wodami opadowymi i roztopowymi, o których będziemy mieli okazję usłyszeć w kolejnych edycjach STORWATER POLAND.