Miejskie patelnie – czyli o powierzchniach nieprzepuszczalnych w miastach

Na świecie i w Polsce obserwuje się jedną, przeważającą tendencję w zakresie urbanizacji – jej wzrost. Korzyści wynikające z życia w mieście przyciągają coraz więcej osób. Tkanka miejska rozrasta się i zagęszcza – ale czy we właściwy sposób?

W większości polskich miast nadal nie dostrzega się pilnej potrzeby rozszczelniania przestrzeni nieprzepuszczalnych. Nie docenia się zieleni miejskiej, retencjonowania wody czy otaczających miasto terenów leśnych. W ostatnich latach temperatury, zwłaszcza w miesiącach wakacyjnych, były dla mieszkańców miast wręcz nie do zniesienia. Pojawiło się nawet określenie, że zabetonowane powierzchnie nagrzewają się jak patelnie. Wiele osób zaczęło mierzyć temperaturę przy powierzchni ziemi – na placach zabaw, chodnikach – wyniki były fatalne. Miejscami przekraczały wartość 60°C, kiedy w tym samym czasie nagrzane słońcem trawniki osiągały jedynie połowę tej wartości.

Nie tylko upały są dla mieszkańców miast coraz bardziej uciążliwe. Nie można zapomnieć, iż w wyniku uszczelniania powierzchni, następuje szybki spływ wody opadowej. Ma to ogromne znaczenie w przypadku nawalnych deszczy. Kanalizacja miejska nie nadąża z odprowadzaniem wody i zdarza się, że ulice czy place są zalane i zupełnie nieprzejezdne.

Można zatem stwierdzić, że niewłaściwy kierunek rozwoju tkanki miejskiej oraz nasilenie się zjawisk ekstremalnych, związanych ze zmianami klimatu, ma fatalne skutki dla mieszkańców miast. Nie mówimy już tylko o dyskomforcie, ale o zagrożeniu dla zdrowia i życia mieszkańców.

Warto wiedzieć: Powierzchnie nieprzepuszczalne charakteryzują się wysokim wskaźnikiem kumulacji ciepła i niską pojemnością cieplną w stosunku do terenów wodnych i zielonych. Elementy zbudowane z materiałów takich jak beton, cegła czy asfalt pochłaniają znacznie więcej promieni słonecznych niż odbiją, by w dalszej kolejności oddać nagromadzoną energię i tym samym zwiększyć temperaturę otoczenia[1].

Miasta mogą sprawdzić, jak mocno są zabetonowane

Pod koniec ubiegłego roku, na stronie Ministerstwa Klimatu i Środowiska, został opublikowany Przewodnik dla miast, który dzieli wskaźniki przyrodniczo-klimatyczne na cztery kategorie:

• Zieleń i retencja miejska;
• Powierzchnie nieprzepuszczalne (zabetonowane);
• Miejska wyspa ciepła;
• Bioróżnorodność.

Dodatkowo w przewodniku opisano, jak obliczyć wartości wskaźników za pomocą bezpłatnych danych. Materiały do pobrania znajdują się na stronie Ministerstwa.

W kategorii Powierzchnie nieprzepuszczalne (zabetonowane) przedstawiono dwa wskaźniki:

• udział powierzchni nieprzepuszczalnych w obszarze zurbanizowanym miasta;
• powierzchnie nieprzepuszczalne w mieście przypadające na 1 mieszkańca.

Pierwszy z nich informuje o udziale powierzchni nieprzepuszczalnych w obszarze zurbanizowanym miasta. Zaliczamy tu zabudowę zwartą oraz luźną, tereny przemysłowe, handlowe i komunikacyjne. Do wyznaczenia obszarów zurbanizowanych służą dane ze zdjęć satelitarnych projektu CORINE Land Cover (CLC).

Drugi ze wskaźników dostarcza wiedzy o powierzchni obszarów nieprzepuszczalnych w mieście w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Głównym źródłem informacji potrzebnych do obliczeń jest BDOT10k, baza danych zawierająca lokalizację przestrzenną obiektów topograficznych wraz z ich podstawową charakterystyką opisową. Dostępna jest ona do pobrania na stronie krajowego geoportalu. Składowymi, które wspólnie tworzą powierzchnie szczelne w mieście są: budynki, drogi, drogi piesze i rowerowe, place czy lotniska. Ważną rolę w tym przypadku odgrywa materiał, z którego wykonano nawierzchnię.

Przykład Knurowa, miasta w województwie śląskim

Dla lepszego zobrazowania i zrozumienia wskaźników, przeliczono je i przedstawiono graficznie na przykładzie Knurowa. Jest to miasto położone w województwie śląskim, w powiecie gliwickim. Jego powierzchnia wynosi 34 km² i w 2022 r. było zamieszkane przez 36 044 osoby[2]. Obszary zurbanizowane, wydzielone na podstawie danych CLC (Corine Land Cover 2018), zajmują 11 km². Powierzchnie nieprzepuszczalne, obliczone na podstawie zobrazowań satelitarnych, zajmują 3,22 km², zatem ich udział w obszarze zurbanizowanym miasta wynosi 29,3%. Na podstawione danych BDOT (Baza danych obiektów topograficznych) obliczono, że powierzchnie nieprzepuszczalne w całym mieście zajmują 3 056 762,2 m², w takim wypadku na 1 mieszkańca miasta Knurów przypada 84,8 m² powierzchni szczelnych.

Omówione wskaźniki informują o stopniu uszczelnienia miasta, a także wskazują miejsca, w których to zjawisko może występować w przyszłości. Uzyskane wyniki i zobrazowania mogą być pomocne w zrównoważonym planowaniu działań przestrzennych. Rozszczelnienie miast jest niezwykle ważnym aspektem adaptacji miast do zmian klimatu.

Co my możemy zrobić?

Istnieje wiele sposobów na zmniejszenie powierzchni zabetonowanych. Oprócz wygospodarowania w ogrodzie miejsca na trawnik, rabaty czy oczko wodne, ważne jest też odpowiednie dobranie materiałów, np. rezygnacja z tradycyjnej kostki brukowej. W miastach dobrym pomysłem jest aktywna działalność w radach osiedli i promowanie stosowania nowoczesnych rozwiązań materiałowych, np. zielonych parkingów oraz mikroretencji – pól deszczowych czy studni chłonnych. Można również skorzystać z możliwości realizacji projektów poprzez budżet obywatelski i zaproponować utworzenie ogrodu deszczowego, zielonych przystanków czy zwiększenie nasadzeń drzew, np. na placach zabaw.

---

W artykule korzystałam m.in. z prac:

[1] Miasta wobec zmian klimatu. IRMiR, Warszawa-Kraków, 2020

[2] Bank Danych Lokalnych: https://bdl.stat.gov.pl/BDL/