English
Właściciel rzeczy winien mieć świadomość, że na zakres prawa własności składają się nie tylko uprawnienia (np. do korzystania z rzeczy), ale również określone obowiązki. Przykładem jest tu powstrzymywanie się przez właściciela nieruchomości od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych (art. 144 Kodeksu cywilnego [1]). Wobec tego w polskim prawie nie ma zastosowania znana z literatury zasada „wolnoć Tomku w swoim domku”.
Obowiązki właściciela urządzeń wodnych
Szczególny obowiązek spoczywa na właścicielu urządzenia wodnego, który zobligowany jest do utrzymywania tego urządzenia w należytym stanie. Zgodnie bowiem z art. 188 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne [2], zwanej dalej: Prawem wodnym, utrzymywanie urządzeń wodnych należy do ich właścicieli i polega na eksploatacji, konserwacji oraz remontach w celu zachowania ich funkcji. Na mocy art. 17 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy [3] opisany powyżej obowiązek będzie dotyczył również posiadaczy samoistnych oraz użytkowników wieczystych. Należy wyjaśnić, że posiadaczem samoistnym jest podmiot, który faktycznie włada rzeczą jak właściciel, ale właścicielem nie jest (art. 336 Kodeksu cywilnego).
Rodzi się także pytanie, czym są urządzenia wodne. Otóż Prawo wodne definiuje je jako urządzenia lub budowle służące do kształtowania zasobów wodnych lub korzystania z tych zasobów [4]. Jednocześnie ustawodawca posłużył się przykładowym wyliczeniem, wymieniając m.in. kanały i rowy. Te ostatnie zostały dodatkowo zdefiniowane jako sztuczne koryta prowadzące wodę w sposób ciągły lub okresowy, o szerokości dna mniejszej niż 1,5 m przy ujściu [5]. Rowy jako obiekty liniowe nierzadko stanowią element systemu odwodnienia miasta, który ma na celu zapobiegać podtopieniom na gruntach publicznych i prywatnych. Dlatego też regularne i właściwe utrzymywanie tych urządzeń jest niezwykle istotne z punktu widzenia dobra wspólnego społeczności lokalnej.
W niniejszym opracowaniu zostały przedstawione podstawowe postępowania, które mogą mieć zastosowanie w sytuacji, gdy obowiązek utrzymywania urządzeń wodnych, w szczególności rowów, nie jest należycie wykonywany.
Legalizacja i rozbiórka urządzeń wodnych
W art. 190 Prawa wodnego przewidziano legalizację i rozbiórkę urządzenia wodnego, wykonanego bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego albo zgłoszenia. Organem właściwym do załatwienia tych spraw jest organ odpowiedzialny za wydawanie pozwoleń wodnoprawnych na wykonywanie urządzeń wodnych, czyli – co do zasady – dyrektor zarządu zlewni Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie (PGW WP) [6]. Jeżeli właściciel urządzenia wodnego nie wystąpił z wnioskiem o legalizację lub nie uzyskał decyzji o legalizacji urządzenia wodnego, organ nakłada na niego, w drodze decyzji, obowiązek likwidacji urządzenia, ustalając warunki i termin wykonania tego obowiązku [7]. Ustawodawca w pierwszej kolejności wskazuje na legalizację.
Zatem zanim dojdzie do orzeczenia rozbiórki, organ winien umożliwić właścicielowi urządzenia złożenie wniosku o legalizację, wyznaczając mu stosowny termin. Należy przy tym zaznaczyć, że jest ona prawem właściciela, a nie jego obowiązkiem. Dopiero, gdy z niego nie skorzysta, bądź też skorzysta, ale nie uzyska decyzji legalizacyjnej, zostanie wydana decyzja rozbiórkowa.
W omawianym powyżej przepisie posłużono się sformułowaniem „nakłada”, a nie „może nałożyć”. Tak więc decyzja ma charakter związany, a nie uznaniowy, czyli organ ma obowiązek wydać decyzję o nakazie rozbiórki, jeśli zostały spełnione określone przesłanki prawne. Ustawodawca przewidział jednak pewien wyjątek. Jeżeli właściciel urządzenia wodnego nie uzyskał decyzji o jego legalizacji, a likwidacja urządzenia jest niemożliwa ze względów technicznych lub ekonomicznych, organ może nałożyć na właściciela, w drodze decyzji, obowiązek wykonania urządzeń zapobiegających szkodom [8].
Zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 4 Prawa wodnego przepisy ustawy dotyczące wykonania urządzeń wodnych stosuje się odpowiednio do odbudowy, rozbudowy, nadbudowy, przebudowy, rozbiórki lub likwidacji tych urządzeń. Tak więc art. 190, w związku z art. 17 ust. 1 pkt 4 Prawa wodnego, odnosi się także do sytuacji, kiedy urządzenie wodne zostało nielegalnie (tj. bez pozwolenia albo zgłoszenia wodnoprawnego) przebudowane lub zlikwidowane.
W myśl bowiem wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (WSA) w Gdańsku z dnia 2 lipca 2013 r., II SA/Gd 98/13: „(…) Jeżeli nastąpiło zasypanie rowu, będące w istocie jego likwidacją (rozbiórką urządzenia wodnego), to działanie takie wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego. Przepis art. 64a ust. 5 ustawy Prawo wodne pozwala zaś nałożyć w drodze decyzji obowiązek odkopania rowu zakopanego bez stosownego pozwolenia, ustalając warunki i termin wykonania tej czynności, a do wydania decyzji w tym przedmiocie właściwy jest organ właściwy do wydania pozwolenia wodnoprawnego, a więc starosta. (…)” [9].
Powołany wyrok odnosi się do poprzedniego stanu prawnego, tj. ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne [10], zwanej dalej Prawem wodnym z 2001 r. Jednakże ze względu na analogiczne rozwiązania prawne, orzeczenie to zachowuje nadal aktualność, a kompetencje starosty przejął organ PGW WP.
Nienależyte utrzymywanie urządzenia wodnego
Kolejnym postępowaniem dotyczącym omawianego zagadnienia jest postępowanie określone w art. 191 ust. 1 ustawy Prawo wodne w sprawie nienależytego utrzymywania urządzenia wodnego. Decyzja wydawana w tym postępowaniu jest tzw. decyzją restytucyjną i jej celem jest przywrócenie poprzedniej funkcji urządzenia, utraconej w wyniku nienależytego jego utrzymywania lub wykonanie urządzeń zapobiegających szkodom lub likwidację szkód w przypadku, gdy następstwem nienależytego utrzymywania urządzenia wodnego jest szkodliwe jego oddziaływanie na wody lub grunty [11]. Procedowanie w tym zakresie również należy do organu właściwego w sprawach pozwoleń wodnoprawnych na wykonywanie urządzeń wodnych.
Warto dodać, że art. 191 ust. 1 ww. ustawy ma zastosowanie w sytuacji nieumyślnych działań, zaniedbań w zakresie wykonywania obowiązku z art. 188 ust. 1 Prawa wodnego. W sytuacji, gdy miała miejsce celowa nielegalna likwidacja czy przebudowa rowu, to właściwą podstawą prawną procedowania będzie art. 190, w związku z art. 17 ust. 1 pkt 4 Prawa wodnego, co przedstawiono powyżej.
Jeżeli określenie funkcji urządzenia wodnego nie jest możliwe, organ – mając na uwadze, że korzystanie z wód nie może powodować pogorszenia stanu wód i ekosystemów od nich zależnych, marnotrawstwa wody lub energii wody, a także nie może wyrządzać szkód – może w drodze decyzji określić na nowo funkcję tego urządzenia oraz nakazać jego odbudowę albo likwidację [12]. Ta ostatnia regulacja odnosi się do tych urządzeń, których funkcja nie jest znana. Na przykład dotyczy to rowów, które istnieją kilkadziesiąt lat i nie wiadomo de facto, jaką spełniają funkcję.
Urządzenia melioracji wodnych
W przepisach art. 205-206 Prawa wodnego uregulowano kwestie obowiązku utrzymywania urządzeń melioracji wodnych i egzekwowania tej powinności przez organ PGW WP, tj. dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej PGW WP (dyrektor RZGW). W myśl art. 195 Prawa wodnego melioracje wodne polegają na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby i ułatwienia jej uprawy. Jeśli zaś chodzi o urządzenia melioracji wodnych, to są nimi m.in. rowy wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, jeżeli służą celom z art. 195 Prawa wodnego [13].
Utrzymywanie urządzeń melioracji wodnych należy do zainteresowanych właścicieli gruntów, a jeżeli urządzenia te są objęte działalnością spółki wodnej działającej na terenie gminy lub związku spółek wodnych, w którym jest zrzeszona spółka wodna działająca na terenie gminy, do tej spółki lub tego związku spółek wodnych [14]. W sytuacji, kiedy np. rów melioracyjny (nieobjęty działalnością spółki wodnej lub związku spółek wodnych) nie jest należycie utrzymywany i powoduje podtapianie gruntów sąsiednich, to dyrektor RZGW ustala, w drodze decyzji, szczegółowe zakresy i terminy jego wykonywania proporcjonalnie do korzyści odnoszonych przez właścicieli gruntów [15].
Należy zauważyć, że obowiązek utrzymywania urządzenia melioracyjnego spoczywa nie na właścicielu urządzenia, ale na zainteresowanych właścicielach gruntów, czyli tych którzy odnoszą korzyści z funkcjonowania urządzenia. Zatem mogą to być zarówno właściciele rowu (właściciele gruntów, na których znajduje się rów), jak i właściciele nieruchomości sąsiednich.
Naruszenie stosunków wodnych
Od przedstawionych postępowań należy odróżnić postępowanie określone w art. 234 Prawa wodnego w sprawie naruszenia stosunków wodnych i prowadzone przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta. Źródłem tych postępowań są często spory sąsiedzkie występujące w małych miejscowościach, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Właściciel gruntu, który czuje się poszkodowany działaniami sąsiada w zakresie zmiany stanu wody na gruncie, nie musi wytaczać powództwa o ochronę swojej własności czy posiadania do sądu, ale wystarczy, że złoży wniosek do organu gminy.
W myśl art. 234 ust. 3 Prawa wodnego, jeżeli spowodowane przez właściciela gruntu zmiany stanu wody na gruncie szkodliwie wpływają na grunty sąsiednie, wójt, burmistrz lub prezydent miasta, z urzędu lub na wniosek, w drodze decyzji, nakazuje właścicielowi gruntu przywrócenie stanu poprzedniego lub wykonanie urządzeń zapobiegających szkodom, ustalając termin wykonania tych czynności. Postępowania te, co do zasady, są bezpłatne, jednak ze względu na specjalistyczny charakter są długotrwałe – trwają często wiele lat, uwzględniając przy tym procedurę sądowo-administracyjną [16].
Powyższa instytucja prawna jest głęboko zakorzeniona w tradycji polskiego prawa wodnego. Analogiczne rozwiązania funkcjonowały bowiem na gruncie wszystkich ustaw regulujących sprawy gospodarki wodnej zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości [17], tj. ustawy wodnej z dnia 19 września 1922 r. [18], ustawy z dnia 30 maja 1962 r. Prawo wodne [19], ustawy z dnia 24 października 1974 r. Prawo wodne [20] oraz Prawie wodnym z 2001 r.
Jeżeli na skutek funkcjonowania urządzenia wodnego dojdzie do zmiany stanu wody na gruncie, to postępowanie o naruszenie stosunków wodnych nie będzie miało zastosowania. Zgodnie bowiem z postanowieniem NSA z dnia 5 lutego 2019 r., II OW 186/18: „Hipotezy norm dekodowanych z przepisów art. 234 i art. 191 Prawa wodnego są różne. Norma z art. 234 ust. 3 Prawa wodnego ma zastosowanie, gdy właściciel gruntu spowodował zmiany stanu wody na gruncie szkodliwie wpływające na grunty sąsiednie. Natomiast art. 191 ust. 1 ustawy Prawo wodne stanowi podstawę rozstrzygnięcia właściwego organu Wód Polskich w przypadku nienależytego utrzymywania urządzenia wodnego” [21].
Podobny pogląd wyrażono w wyroku WSA w Krakowie z dnia 4 listopada 2016 r. II SA/Kr 912/16, wydanym jeszcze w poprzednim reżimie prawnym, gdzie wskazano, iż: „1. Celem art. 29 p.w. jest zapewnienie niepogorszonego stanu stosunków wodnych na gruntach, zakaz ingerencji w faktyczny stan wód na gruntach, jeśli może to szkodliwie oddziaływać na grunty sąsiednie, nie zaś nakaz utrzymania i konserwacji urządzeń wodnych czy zakaz ich niszczenia, które to obowiązki podlegają dyspozycjom odrębnych przepisów. 2. Przepis art. 29 ust. 3 p.w. ma zastosowanie wówczas, gdy zmiany stanu wody na gruncie wynikają z działań nie dotyczących istniejących urządzeń wodnych, a jedynie przy okazji wpływają na stosunki wodne w otoczeniu (…)” [22].
Przepisy karne
Poza procedurami administracyjnymi ustawodawca przewidział również sankcje karne. Zgodnie z art. 476 ust. 1 Prawa wodnego, kto bez wymaganej zgody wodnoprawnej albo z przekroczeniem warunków określonych w pozwoleniu wodnoprawnym korzysta z wód lub wykonuje urządzenia wodne albo inne czynności wymagające pozwolenia wodnoprawnego, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. Ponadto, kto wbrew przepisowi art. 188 ust. 1 Prawa wodnego nie utrzymuje urządzeń wodnych lub wbrew przepisowi art. 192 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy niszczy lub uszkadza urządzenia wodne, podlega karze grzywny (art. 477 pkt 6 i 7 Prawa wodnego).
Wobec tego osoba, która samowolnie zlikwidowała czy zarurowała rów, bądź też nie wykonuje obowiązku jego utrzymywania, popełnia wykroczenie i z tego tytułu podlega karze, niezależnie od nakładanych na nią obowiązków administracyjnych.
Podsumowanie
Na organach PGW WP spoczywają istotne obowiązki związane z egzekwowaniem powinności właściwego utrzymywania urządzeń wodnych. Świadomość społeczna w tym zakresie jest stosunkowo niewielka. Wiele osób uważa, że jeżeli rów znajduje się na ich gruncie, to mają prawo z nim robić, co uważają za stosowne, np. mogą go zasypać czy zarurować, nie myśląc w ogóle o funkcji, jaką spełnia to urządzenie. Dlatego też ważna jest determinacja organów w podejmowaniu opisanych postępowań, aby osoby nie dbające o urządzenia wodne lub celowo je niszczące ponosiły konsekwencje swoich czynów.
Jarosław Dolny – radca prawny, wieloletni pracownik administracji publicznej, w tym struktur gospodarki wodnej (RZGW, Wody Polskie), praktyk stosowania prawa w kancelarii prawnej, współpracownik gminy w zakresie postępowania o naruszenie stosunków wodnych, aktualnie pracownik samorządowy (kierownik działu) w miejskiej jednostce organizacyjnej, zajmującej się m.in. gospodarką wodną, doświadczony trener oraz autor publikacji naukowych z zakresu Prawa wodnego i Kpa, uczestnik debat „Wodny Okrągły Stół: Gospodarowanie wodą – wyzwania dla Polski”, „II Wodny Okrągły Stół 2022: Miasto odpowiedzialne za wodę” i „III Wodny Okrągły Stół 2023: Zarządzanie wodą w sytuacjach kryzysowych”.
Źródło:
[1] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 z późn. zm.), zwana Kodeksem cywilnym.
[2] Dz.U. z 2022 r. poz. 2625 z późn. zm.
[3] Zgodnie z tym przepisem: „Przepisy ustawy dotyczące: 1) właścicieli – stosuje się odpowiednio do posiadaczy samoistnych oraz użytkowników wieczystych, a w przypadku eksploatacji instalacji w rozumieniu art. 3 pkt 6 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska – do prowadzącego instalację”.
[4] art. 16 pkt 65 Prawa wodnego
[5] art. 16 pkt 47 Prawa wodnego
[6] art. 397 ust. 3 pkt 2 Prawa wodnego
[7] art. 190 ust. 13 Prawa wodnego
[8] Art. 190 ust. 14 Prawa wodnego
[9] Wyrok WSA w Gdańsku z dnia 2 lipca 2013 r., II SA/Gd 98/13. Podobne stanowisko, również z poprzedniego reżimu prawnego, przedstawiono w wyroku WSA w Krakowie z dnia 4 listopada 2016 r., II SA/Kr 912/16.
[10] Dz.U. z 2017 r. poz. 1121 z późn. zm.
[11] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) z dnia 18 października 2022 r. III OSK 5453/21.
[12] art. 191 ust. 3 Prawa wodnego
[13] art. 197 ust. 1 pkt 1 Prawa wodnego
[14] art. 205 Prawa wodnego
[15] art. 206 Prawa wodnego
[16] J. Dolny, Zmiana stanu wody na gruncie, „Gospodarka Wodna” 2020/6, s.22
[17] J. Dolny, Naruszenie stosunków wodnych – ewolucja instytucji w ciągu ostatnich 100 lat, Przegląd Prawa Publicznego 4/2023, s.19
[18] Dz.U. z 1922 r. Nr 102, poz. 936
[19] Dz.U. z 1962 r. Nr 34, poz. 158
[20] Dz.U. z 1974 r. Nr 38, poz. 230
[21] Postanowienie NSA z dnia 5 lutego 2019 r., II OW 186/18
[22] Wyrok WSA w Krakowie z dnia 4 listopada 2016 r. II SA/Kr 912/16
