Tales – woda jako arche

Mędrca Talesa, gdy raz widzem był agonu,
Tyś, o Zeusie-Heliosie, porwał ze stadionu.
Że zabrałeś go bliżej, trzeba to docenić,
Bo w starości już nie mógł gwiazd oglądać z ziemi (Diogenes Laertios).

Dzieje europejskiej filozofii i matematyki można wyprowadzić albo od Talesa, albo od Pitagorasa [2, 27, 14]. Dla czytelników Wodnych Spraw ważniejszy będzie Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) jako myśliciel dostrzegający w wodzie siłę twórczą oraz pratworzywo całego świata.

Pierwszy przyrodnik. Mędrzec czy filozof?

Teoria ewolucji mówi, że wszystkie organizmy żywe pochodzą od jednego, wspólnego przodka. Reguła ta odnosi się nie tylko do przyrody, lecz i do samych przyrodników. Współcześni astronomowie, fizycy, meteorolodzy czy biolodzy są intelektualnymi spadkobiercami Talesa, który jako jedyny figurował zarówno na listach mędrców, jak i filozofów. Dla starożytnych Greków określenia te nie były synonimami. Jedni i drudzy posługiwali się rozumem, ale tylko pierwsi skutecznie rozwiązywali problemy swoich społeczności. Mędrcami nazywano zręcznych polityków lub cudotwórców, np. Solona i Pittakosa. Filozofowie natomiast bezinteresownie dążyli do prawdy, zachowując godną podziwu obojętność na sprawy doczesne, nawet śmierć własną czy rodzonych dzieci [13, 16, 28].

Od Talesa do Woltera

Zdaniem Farringtona (1954) [5] Tales zapoczątkował nurt materialistyczny i ateistyczny. Jego następcami byli nie tylko kolejni fizjologowie z Miletu, lecz także:

• lekarze ze szkoły Hipokratesa, którzy jako pierwsi tłumaczyli życie i śmierć czynnikami naturalnymi, a nie interwencją duchów;
• Tukidydes, który jako pierwszy dziejopis odrzucił bezpośrednią interwencję sił nadprzyrodzonych w historię, krytycznie podchodził do źródeł i rekonstruował przeszłość na podstawie jej materialnych pozostałości;
• sofiści uczący, że państwa i prawa są dziełami ludzi, nie bogów, i podlegają krytyce, a łamanie przepisów nie jest zmazą.

Farrington widział w Talesie filozofa burżuazyjnego, starogrecki odpowiednik Woltera i la Mettriego. Oryginalność hipotez miała wynikać z jego doświadczeń w roli kupca i podróżnika, świetnie obeznanego z codziennym trudem żeglarzy, rzemieślników oraz rolników, a pogardzanym przez kapłanów egipskich i babilońskich oraz przez grecką arystokrację ziemską [5].

Od Talesa do Mahometa

Witwicki w przedmowie do Uczty Platona [22] zwrócił uwagę na krytycyzm Jończyka. Podkopał nie tylko wiarę w uświęcone tradycjami mity i obrzędy przodków, lecz także w świadectwa zmysłów oraz zdrowy rozsądek przeciętnego człowieka. Dzięki temu podatny do rozwoju grunt znalazły doktryny ateistyczne i panteistyczne, lecz także religie nowego typu, kulty misteryjne w rodzaju orfizmu, wczesnego chrześcijaństwa, potem islamu.

Tales był myślicielem głęboko religijnym. Cyceron (1960) [3] w swym dialogu O naturze bogów dowodził, iż Milezyjczyk zapewnia, że woda jest zasadą wszystkich rzeczy i że Bóg jest tym Umysłem, który ukształtował i stworzył wszystko z wody. Według komentatorów z XIX w. jedynym oryginalnym, filozoficznym, a nie mitograficznym wkładem Talesa miała być próba rozumowego czy empirycznego udowodnienia, że woda paruje i krzepnie, a bez niej wszystko marnieje [5, 6, 7, 25].

W bliższych nam czasach Molinari (2022) [19] twierdził, że Tales pozostał czcicielem Achelojosa – bóstwa słodkiej, wartko płynącej wody, szczególnie czczonego w Milecie. W mitach i sztuce przedstawiano go jako istotę nieśmiertelną i zmiennokształtną, mogącą stać się wszystkim i wszędzie. Rzeki na lądach, czczone jako odrębne nimfy, miały być ścięgnami Achelojosa. Właśnie ta wszechobecność sił nadprzyrodzonych znajduje odzwierciedlenie w okrzyku Talesa, że wszystko jest pełne bogów! [26].

Tales: prekursor społeczeństwa otwartego

Popper (1999) [23] za najwybitniejsze i najbardziej przełomowe osiągnięcie Talesa uznał stworzenie przezeń nowej, liberalnej szkoły myślenia, kształcącej społeczeństwo otwarte. Tales miał być pierwszym założycielem szkoły wychowującej samodzielnie myślących uczniów, a nie ślepych wyznawców, jak kapłani Babilonu i Egiptu. Miał ich też zachęcać do krytycznego rozbioru swoich tez, do szukania własnych rozwiązań, choćby fundamentalnie sprzecznych ze słowami mistrza. Większość mędrców Bliskiego Wschodu dumna była ze swojej wierności doktrynie, tymczasem kolejne generacje Jończyków miały inne od mistrza poglądy na prazasadę bytu (arche).

Uczeń Talesa Anaksymander (610-546 r. p.n.e.) za arche uważał bezkres (apeiron). Jego uczniowie z kolei tę rolę przyznawali powietrzu (Anaksymenes). Inni Jończycy wskazywali na ogień (Heraklit), ziemię (Ksenofanes), wszystkie cztery żywioły razem wzięte (Empedokles) i wreszcie nieskończenie wiele zarodków (homojomerie; Anaksagoras). Stąd już tylko krok do atomizmu Leucypa oraz Demokryta. Choć Platon i Arystoteles przyjmowali istnienie pięciu rodzajów atomów (ognia, powietrza, wody, ziemi i eteru), to dla Platona właściwą arche były przedwieczne, niematerialne idee, dla Stagiryty zaś forma i materia [9, 18, 23, 25].

Woda jako arche: twórczyni i tworzywo

Wybór wody jako tworzywa świata, a nie ognia czy ziemi, uzasadniano bardzo różnie. Większość dzisiejszych historyków filozofii powtarza argumenty Arystotelesa i Teofrasta jako argumenty samego Talesa. Ich zdaniem wybrał on wodę, gdyż ożywia ona wszystko. Łatwo też zmienia stany skupienia. Część komentatorów doszukuje się tu wniosków z podróży po Egipcie. Tales mógł tam obserwować wylewy Nilu oraz budowę delty [6, 7, 13, 24].

Woda odgrywała kluczową rolę w wielu teogoniach Bliskiego Wschodu, będących zarazem jego kosmologiami. Według Babilończyków i Hebrajczyków ziemia wynurzyła się z wodnego chaosu, a stwórcy ludzkości musieli walczyć z Tiamat, morskim potworem płci żeńskiej. Nawiązania do tej wizji stworzenia znajdziemy w Psalmach, księgach Hioba czy Izajasza, nie wspominając o apokryfach ks. Henocha. Uznanie bóstw wodnych za twórców reszty świata odnajdujemy też w dawnej religii helleńskiej. Jaeger (2001) w Paidei [12] dowodził, iż nie ma wyraźnej różnicy między znanym z Iliady mitem o Okeanosie a nauczaniem Talesa.

Nietzsche (1993) [20] w swej Filozofii w tragicznej epoce Greków bronił jońskiej filozofii przyrody przed zarzutami infantylizmu i absurdalności. Pomysł Talesa był ważny z co najmniej trzech powodów. Przede wszystkim, jako pierwszy mówił coś o pierwotnym pochodzeniu wszystkich rzeczy. Po drugie, czynił to językiem pozbawionym baśniowych obrazów. I na koniec, zawierał zarodek myśli monistycznej: wszystko, co nas otacza, w tym my sami, jest jednością.

Tales wciąż nieznany

Choć o Talesie uczymy się już w podstawówce, to w gruncie rzeczy niewiele o nim wiemy. Nie jesteśmy nawet pewni, które twierdzenia mu zawdzięczamy. W kontynentalnej Europie twierdzenie nazywane jego nazwiskiem brzmi: Jeśli ramiona kąta płaskiego przetniemy dwiema prostymi równoległymi, to odcinki wyznaczone przez te proste na jednym z ramion kąta są proporcjonalne do odpowiednich odcinków na drugim ramieniu kąta, podczas gdy w krajach anglosaskich dotyczy ono okręgu i jego średnicy: kąt wpisany w okrąg i oparty na jego średnicy jest prosty [8, 10].

Już starożytni Grecy mieli o mocno mgliste pojęcie o twórcy jednej z filozofii. Spierali się chociażby o narodowość jego ojca. Tales niemal na pewno nie spisywał własnych nauk. Wszystko, co o nim wiemy, pochodzi od komentatorów i biografów późniejszych o kilka pokoleń [25]. Niedługie aforyzmy jońskich fizjologów cytował Arystoteles w Metafizyce i Fizyce [1], a potem jego uczeń Teofrast w Historii filozofii. Średniowieczna Europa zaś poznawała Talesa z Odrzucenia wszelkich herezji św. Hipolita [11].

Zarówno Stagiryta, jak i Ojcowie Kościoła podchodzili krytycznie do jońskich fizyków. Nie referowali ściśle ich stanowisk, lecz uzasadniali własne, starannie dobierając cytaty. Wcześniejsze pokolenia Greków ceniły go wyżej. Także późniejsze kultury były z niego dumne. Przykładowo, na przełomie XIX i XX w., widziano w nim pierwszego badacza elektryczności, laickiego patrona elektryków i kolejarzy.

Ogromną liczbę fragmentów dzieł przypisywanych najstarszym myślicielom, w tym jońskim fizykom, zebrali Diels i Kranz [4] w swoich Fragmentach presokratyków. Te resztki porozrzucanych puzzli nie dają nam jednak obrazu całości. Dlatego wciąż można się spierać, na ile Jończycy, a potem hippokratycy i sofiści wyjaśniali Grekom przyrodę. Czy podstawowe pierwiastki – ziemia, woda, powietrze, ogień, eter kosmiczny – stały się dla nich martwym tworzywem? Czy pozostały w jakimś sensie żywe i świadome, jak wskazuje na to ich wspólna nazwa – żywioły? Dla ilu pokoleń wciąż były bogami, samoświadomymi i niezniszczalnymi, ale też nieobliczalnymi? Dopiero ich walka tworzyć miała harmonię, opiewaną przez Hezjoda przodkinię kosmosu stoików oraz naszej równowagi ekologicznej [15, 17].

---

W artykule korzystałam m.in. z prac:

1. Arystoteles. 2003. Dzieła wszystkie. Tom 2. Fizyka. O niebie. O powstawaniu i niszczeniu. Meteorologika. O świecie. Metafizyka. Tłumaczenia i komentarze: K. Leśniak, A. Paciorek, L. Regner i P. Siwek. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
2. Boyer C.B. 1989. A History of Mathematics (2nd ed.). Wiley, New York.
3. Cyceron. 1960. O naturze bogów. s. 7–223. W: Marcus Tullius Cicero. Pisma filozoficzne. Tom pierwszy. tłum. Wiktor Kornatowski. PWN, Warszawa.
4. Diels H., Kranz W. (hrsg.). 1952. Die Fragmente der Vorsokratiker. Berlin.
5. Farrington B. 1954. Nauka grecka. PWN, Warszawa.
6. Feldman A. 1945. Thoughts on Thales. The Classical Journal. 41 (1): 4–6.
7. O’Grady P.F. 2002. Thales of Miletus: The Beginnings of Western Science and Philosophy. Western Philosophy Series. Vol. 58. Ashgate.
8. Grattan-Guinness I. 2003. Companion Encyclopedia of the History and Philosophy of the Mathematical Sciences. The Johns Hopkins University Press.
9. Havelock E.A. 1983. The Linguistic Task of the Presocratics. Part Two: The Language of the Milesian “School”. ss. 42-82. w: Kevin Robb (red.), Language and Thought in Early Greek Philosophy. Monist Library of Philosophy, La Salle.
10. Heath T. 2013. A History of Greek Mathematics. Cambridge Univ. Press, Cambridge.
11. Hippolytus. 2016. Refutation of All Heresies. translated with an Introduction and notes by M. David Litwa. SBL Press, Atlanta.
12. Jaeger W. 2001. Paideia. Formowanie człowieka greckiego. Aletheia, Warszawa.
13. Kirk G., Raven J., Schofield M. 2003. The Presocratic philosophers. Cambridge University Press, Cambridge.
14. Kordos M. 2006. Wykłady z historii matematyki. SCRIPT, Warszawa.
15. Krokiewicz A. 1948. Tales i narodziny filozofii greckiej. PZWS, Warszawa.
16. Laërtius Diogenes. 1925. The Seven Sages: Thales. Lives of the Eminent Philosophers. Vol. 1:1. Translated by Hicks, Robert Drew (Two volume ed.). Loeb Classical Library.
17. Lloyd G. 1998. Nauka grecka od Talesa do Arystotelesa. Prószyński i S-ka, Poznań.
18. Malita-Król J. 2017. Cztery korzenie rzeczywistości. Analiza porównawcza postrzegania żywiołów u filozofów presokratejskich i we współczesnych tradycjach czarostwa. Maska 33: 157-166.
19. Molinari N. 2022. Acheloios, Thales, and the Origin of Philosophy: A Response to the Neo-Marxians. Archaeopress, Oxford.
20. Nietzsche F. 1993. Filozofia w tragicznej epoce Greków. s. 101–180. w: Pisma pozostałe 1862–1875. tłum. Bogdan Baran. Wyd. Inter esse, Kraków.
21. Platon. 1936. Teajtet. Tłum W. Witwicki. Wolne Lektury https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/platon-teajtet.html
22. Platon. 2010. Uczta. Polityk. Sofista. Eutyfron. Tłum W. Witwicki. Wyd. Naukowe PWN, Gazeta Wyborcza, Warszawa.
23. Popper R. 1999. Z powrotem do presokratyków. Ss. 233-261. W: Droga do wiedzy. Domysły i refutacje. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
24. Priou A. 2016. The Origin and Foundations of Milesian Thought. The Review of Metaphysics 70: 3–31.
25. Russel B. 1995. Mądrość Zachodu. Penta, Warszawa
26. Szestow L. 2016. Wielkie wigilie. Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego, Warszawa.
27. Więsław W. 1997. Matematyka i jej historia. Wyd. NOWIK, Opole.
28. Wöhrle G. ed. (2014). The Milesians: Thales. Translation and additional material by Richard McKirahan. Traditio Praesocratica. Vol. 1. Walter de Gruyte.