English
Niedawno skończył się długi weekend, za tydzień zaczynają się wakacje. Wszyscy chętnie spędzamy te ciepłe dni na łonie przyrody. Media społecznościowe wypełniają się zdjęciami z kajaków, wypraw górskich czy plażowania. Korzystamy z otaczającego nas środowiska i jego bogatej oferty. W gruncie rzeczy mamy to wszystko za darmo. Tylko czy na pewno?
Czym są usługi ekosystemowe?
Środowisko dostarcza nam różnego rodzaju dobra – czyste powietrze, wodę pitną, żywność, walory turystyczne i wiele innych. Wszystkie świadczenia, które daje nam przyroda, to tzw. usługi ekosystemowe.
Można je definiować jako „zestaw wytworów oraz funkcji ekosystemu (krajobrazu), które są przydatne dla społeczeństwa ludzkiego.” Taka definicja pokazuje, że to my – ludzie – korzystamy z efektów działania środowiska. Zarówno chodzi o działalność organizmów, jak i przyrody nieożywionej. Dostajemy je niejako gratis od naszego otoczenia. Przyzwyczailiśmy się, że mamy bezpłatny dostęp np. do pracy pszczół zapylających nasze uprawy czy siły wiatru pchającej wiatraki.
Pojęcie usług ekosystemowych jest ściśle powiązane ze zrównoważonym rozwojem i odpowiedzią na pytanie, na ile możemy czerpać ze środowiska bez ograniczania szans przyszłych pokoleń. Znaczenie usług ekosystemowych jako koncepcja kształtuje się od lat ’70 XX w. a potem rozwijana w latach90.. Kompleksowo opisane zostały w pracy z 1997 r. przygotowanej pod redakcją Roberta Constanzy[1] oraz Gretchen C. Daily[2].
Jak dzielimy usługi ekosystemowe?
Środowisko pełni w naszym życiu wiele funkcji i zapewnia tym samym różnego rodzaju usługi. Przyjmuje się, że usługi ekosystemowe pełnią rolę:
- zaopatrzeniową (provisioning services),
- regulacyjną (regulating services),
- wspomagającą (supporting services),
- kulturową (cultural services).
Funkcja zaopatrzeniowa dotyczy dostarczania surowców. Obejmuje między innymi produkcję żywności, łowiectwo, dostęp do wody, drewna, puli genowych czy zasobów medycznych (np. zioła). Ten typ usług ekosystemowych jest najbardziej znany, ponieważ kojarzy się z pozyskiwaniem ze środowiska różnego rodzaju dóbr.
Usługi regulacyjne wiążą się z regulacją składu powietrza, naturalnym zapobieganiem zjawiskom ekstremalnym, obiegiem materii w glebie, pochłanianiem zanieczyszczeń, regulacją populacji i zdolnościami do zapylania. Wspomagająca funkcja usług ekosystemowych dotyczy obiegu pierwiastków i wody, funkcji siedliskowej oraz produkcji pierwotnej. Oba te rodzaje usług ekosystemowych tworzą strukturę środowiska i zapewniają jego stabilność.
Natomiast rola usług kulturowych jest najmniej materialna. Wiąże się bowiem z funkcją estetyczną, rekreacyjną, duchową, a także edukacyjną. To w tym typie usług ekosystemowych znajdziemy walory krajobrazowe danego obszaru czy jego potencjał turystyczny.
Czy usługi ekosystemowe są darmowe?
Przyzwyczailiśmy się do korzystania ze środowiska jako oczywistego elementu otaczającego nas świata. Na co dzień więc nie zastanawiamy się, ile kosztuje nas dostęp do usług ekosystemowych. Pszczoły ani gleba nie wystawiają nam rachunków za swoją pracę, więc wydawać by się mogło, że usługi ekosystemowe są darmowe. To nie tak. Za część z nich płacimy. Oczywistą rzeczą jest, że mamy rachunki za wodę i ścieki. Formą zapłaty za usługi kulturowe jest także dość kontrowersyjna w ostatnim czasie opłata klimatyczna. Uiszczamy ją jako cenę za dostęp do prozdrowotnych walorów mikroklimatu. Podobną rolę pełnią także bilety wstępu do jaskiń czy parków narodowych.
Pozyskane drewno czy pochodzące z lasu jagody i grzyby mają swoją cenę. Podkreślić trzeba jednak, że koszty wcześniej opisanych przykładów usług nie są wystawiane przez środowisko, a środki w ten sposób uzyskane najczęściej nie trafiają do niego w postaci odtworzeniowej.
Prawdą jest natomiast, że z wielu usług ekosystemowych korzystamy za darmo. Dostęp do rzek i jezior jest darmowy, tak jak i do funkcji produkcyjnej gleby czy pracy zapylaczy. Coraz częściej te usługi postrzegane są przez pryzmat ich wartości. Zadbanie o to, by mogły być dostępne dla przyszłych pokoleń jest elementem zrównoważonego rozwoju. Mało co motywuje ludzi do oszczędzania tak bardzo jak czynniki ekonomiczne.
Jak wycenić usługi ekosystemowe?
Wycena usług ekosystemowych nie jest łatwa. Ich niematerialny charakter utrudnia to zadanie. Ekonomia jako nauka jednak poradziła sobie z tym problemem, tworząc narzędzia do szacowania.
Metody wyceny usług ekosystemowych możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Pierwsza grupa wiąże się z założeniem, że coś jest tyle warte, ile skłonni jesteśmy za to zapłacić. Za pomocą różnych metod bada się więc naszą gotowość do poniesienia kosztów, żeby zachować/zyskać dostęp do danej usługi ekosystemowej. Podejście to nosi zbiorczą nazwę WTP (willingness to pay). Odpowiadając na pytanie, ile jesteśmy w stanie zapłacić np. za czyste powietrze czy dostęp do rzeki, określamy wartość danej usługi ekosystemowej.
Metody pośrednie wyceny wiążą się natomiast z próbą powiązania usług ekosystemowych z działaniami o znanej nam już wartości. Przykładowo pracę wykonywaną przez zapylacze mogliby wykonywać (a w niektórych rejonach świata już wykonują) ludzie. Koszty pracy ręcznego zapylania roślin mogą więc być porównane z usługą, jaką wykonują m.in. pszczoły. W podobny sposób możemy podejść np. do usługi ograniczania emisji gazów cieplarnianych przez mokradła. Obszary podmokłe – jako magazyny węgla – pozwalają, w dużym uproszczeniu, uniknąć emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Ma to realne przełożenie na tempo zmian klimatu. Wycena takiej usługi może bazować na powiązaniu wielkości unikniętej emisji z cenami emisji CO2 w systemie ETS. Podobne podejście można zastosować do lasów.
Podkreślić należy, że wycena usług ekosystemowych nie jest sprawą łatwą i ściśle mierzalną. Wymaga przyjęcia pewnych założeń i znajomości powiązań środowiskowych i ekonomicznych. Podstawową trudnością jest powiązanie korzyści płynących z funkcji ekosystemów z korzyściami ekonomicznymi. Wycena usług ekosystemowych jest więc wyłącznie szacunkiem, który pozwala określić, jak dużo daje nam środowisko.
Ile dają nam usługi ekosystemowe?
Odpowiedź na to pytanie jest bardzo trudna z uwagi na różnorodne funkcje środowiska w naszym życiu, a także opisane wcześniej trudności w wycenie. Robert Constanza w 1997 r. oszacował wartość usług ekosystemowych w 17 wybranych grupach na kwotę między 16 a 54 trylionami dolarów rocznie. W tym okresie światowe PKB (wg Banku Światowego) wynosiło 31 trylionów dolarów. Jak widać wartości oszacowane zostały z dużą niepewnością, ale nawet niższa kwota wciąż robi ogromne wrażenie. Aktualizacja tego badania z 2011 r. przeprowadzona ponownie przez Roberta Constanzę, wskazała, że kwota usług ekosystemowych wyceniana jest na 125 trylionów dolarów rocznie. To wzrost ponad trzykrotny. Światowe PKB w tym czasie wzrosło do poziomu 73 tryliardów dolarów. Środowisko daje nam bardzo wiele.
Po co wyceniać usługi ekosystemowe?
Wiedza o tym, ile dostajemy od środowiska, ale też jak nasze działania zmniejszają ilość dostarczanych usług ekosystemowych jest kluczowym elementem znalezienia równowagi w ramach zrównoważonego rozwoju. Tylko pieniężna wycena dostarczanych przez świat ożywiony i nieożywiony usług pozwala porównywać je z danymi o działalności ekonomicznej człowieka. Jak podał Constanza, w latach 1997 – 2011 działalność człowieka sprawiła, że ubyło od 4,3 do nawet 20 trylionów dolarów usług świadczonych przez środowisko. Bez takich wycen i analiz wciąż mogłoby nam się wydawać, że przyroda daje nam wszystko za darmo. Następnym razem, jadąc na wakacje czy obserwując owady, pomyśl jak cenny to kapitał i jak wiele wartości wnosi do naszego świata. Także finansowo.
W artykule korzystałam m.in. z prac:
[1] Costanza R., D’Arge R., De Groot R., Farberk S., Grasso M., Bruce Hannon B., Limburg K, Naeem S., O’Neill R.V., Paruelo J., Raskin R.G., Suttonkk P., van den Belt M. 1997. The value of the world’s ecosystem services and natural capital. Nature, 387, 253–260.
[2] GC Daily 1997. Introduction: what are ecosystem services, Nature’s services: Societal dependence on natural …, 1997
