Europejski Trybunał Obrachunkowy ocenił gospodarowanie glebami w UE

Europejski Trybunał Obrachunkowy (ETO) w dniu 12 lipca 2023 r. opublikował Sprawozdanie specjalne 19/2023 pt. „Działania UE na rzecz zrównoważonego gospodarowania glebami – mało ambitne standardy i niewystarczające ukierunkowanie środków” (2023/C 245/07). ETO objął okres programowania 2014 – 2020 oraz plany na lata 2023 – 2027. Ewaluacja prowadzona była przez Izbę I, która zajmuje się wydatkami związanymi ze zrównoważonym użytkowaniem zasobów naturalnych.

Kontrolerzy ocenili, czy KE i państwa członkowskie efektywnie wykorzystywały dostępne narzędzia unijne, aby gospodarować glebami rolnymi i nawozami naturalnymi w sposób zrównoważony. Wyniki kontroli przeprowadzonej przez ETO wykazały, że narzędzia Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) nie były stosowane w wystarczającym stopniu oraz że w kwestii poprawy zdrowia gleb pozostaje wiele do zrobienia.

Stan gleb w Unii Europejskiej

Gleby mają zasadnicze znaczenie dla utrzymania życia na Ziemi, zapewniają składniki odżywcze, wodę, tlen i podłoże dla roślin. Ponieważ są zasobem nieodnawialnym, wymagają szczególnej troski i ochrony. Zgodnie ze sprawozdaniem opublikowanym przez ETO w Europie 60 – 70% gleb jest w złym stanie, częściowo z powodu praktyk stosowanych w zakresie gospodarowania glebami i nawozami naturalnymi. Do poprawy w tym obszarze mają zachęcać narzędzia udostępniane w ramach WPR i dyrektywy azotanowej.

Materia organiczna gleby

Osuszanie torfowisk prowadzi do utraty węgla organicznego, który jest głównym składnikiem materii organicznej gleby. Dane gromadzone przez Komisję Europejską wskazują, że torfowiska pokrywają 8% obszaru UE, a według szacunków 50% z nich jest osuszonych. W celu ochrony gleb bogatych w węgiel do Wspólnej Polityki Rolnej włączono nową normę GAEC dotyczącą ochrony terenów podmokłych i torfowisk (GAEC 2). Tylko 11 państw członkowskich postanowiło wdrożyć ją od 2023 r., pozostałe odroczyły procedury zgodnie z rozporządzeniem (UE) 2021/2115 do 2024 r. lub 2025 r.

Znaczenie dyrektywy azotanowej

Azot jest główną substancją odżywczą, której rośliny potrzebują do wzrostu. Niedobór tego składnika może prowadzić do degradacji i erozji gleby. Z kolei stosowany w nadmiarze może spowodować zanieczyszczenie wód oraz ich eutrofizację. Dyrektywa azotanowa koncentruje się na kwestii zanieczyszczeń azotanami pochodzącymi z rolnictwa. Określa limit dotyczący wykorzystania azotu z odchodów zwierzęcych pochodzących od zwierząt gospodarskich. Skupia się na praktykach rolniczych, takich jak wykorzystywanie odpowiednich dla rodzaju upraw ilości azotu, cyklu uprawowego i warunków klimatycznych oraz unikanie stosowania w okresach obfitych opadów lub na zalanych lub zamarzniętych gruntach. W odniesieniu do dyrektywy azotanowej stosuje się zasadę pomocniczości w związku z artykułem 5 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej.

Cele zrównoważonego rozwoju wspierają ochronę gleb

Ustanowione w 2015 r. cele zrównoważonego rozwoju dotyczą:

• Cel 1: Wyeliminować ubóstwo we wszystkich jego formach na całym świecie.
• Cel 2: Wyeliminować głód, osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i lepsze odżywianie oraz promować zrównoważone rolnictwo.
• Cel 3: Zapewnić wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowe życie oraz promować dobrobyt.
• Cel 4: Zapewnić wszystkim edukację wysokiej jakości oraz promować uczenie się przez całe życie.
• Cel 5: Osiągnąć równość płci oraz wzmocnić pozycję kobiet i dziewcząt.
• Cel 6: Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi.
• Cel 7: Zapewnić wszystkim dostęp do źródeł stabilnej, zrównoważonej i nowoczesnej energii po przystępnej cenie.
• Cel 8: Promować stabilny, zrównoważony i inkluzywny wzrost gospodarczy, pełne i produktywne zatrudnienie oraz godną pracę dla wszystkich ludzi.
• Cel 9: Budować stabilną infrastrukturę, promować zrównoważone uprzemysłowienie oraz wspierać innowacyjność.
• Cel 10: Zmniejszyć nierówności w krajach i między krajami.
• Cel 11: Uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu.
• Cel 12: Zapewnić wzorce zrównoważonej konsumpcji i produkcji.
• Cel 13: Podjąć pilne działania w celu przeciwdziałania zmianie klimatu i jej skutkom.
• Cel 14: Chronić oceany, morza i zasoby morskie oraz wykorzystywać je w sposób zrównoważony.
• Cel 15: Chronić, przywrócić oraz promować zrównoważone użytkowanie ekosystemów lądowych, zrównoważone gospodarowanie lasami, zwalczać pustynnienie, powstrzymywać i odwracać proces degradacji gleby oraz powstrzymać utratę różnorodności biologicznej.
• Cel 16: Promować pokojowe i inkluzywne społeczeństwa, zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz budować na wszystkich szczeblach skuteczne i odpowiedzialne instytucje, sprzyjające włączeniu społecznemu.
• Cel 17: Wzmocnić środki wdrażania i ożywić globalne partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Unia Europejska zobowiązana jest do osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju przyjętych przez ONZ, z których siedem ma bezpośredni lub pośredni wpływ na gleby.

Rozwiązania służące zarządzaniu glebami i nawozami naturalnymi

Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa określiła w podręczniku Voluntary Guidelines for Sustainable Soil Management, opublikowanym w 2018 r., praktyki rolnicze, które minimalizują negatywne oddziaływanie na gleby, takie jak stosowanie upraw okrywowych, uprawa uproszczona, zmianowanie upraw, optymalne stosowanie składników odżywczych i ochrona gleb zasobnych w węgiel, ale także przedstawiła praktyki, których należy unikać, np. wypalanie roślin czy nadmierne nawożenie.

Europejski Trybunał Obrachunkowy – zalecenia

Europejski Trybunał Obrachunkowy, w oparciu o wnioski z przeprowadzonej kontroli zaleca, aby KE:

1) dokonała przeglądu poziomu ambicji obowiązujących norm i przedstawiła informacje na ten temat, a także oceniła rezultaty ich wdrożenia;

2) przedstawiła informacje na temat ukierunkowania działań dobrowolnych WPR na najbardziej palące problemy dotyczące gleby o charakterze lokalnym;

3) ograniczyła korzystanie z odstępstw i dokonała przeglądu przypadków sprzeczności z celami w innych obszarach polityki;

4) ulepszyła bazy danych na poziomie UE poprzez wyeliminowanie luk w informacjach na poziomie państw członkowskich.