Miejsce po Zbiorniku Kachowskim, czyli szansa na renaturyzację Wielkiego Ługu

Zniszczenie Zapory Kachowskiej i wynikająca z niej nagła likwidacja zbiornika zaporowego była katastrofą ekologiczną, o której pisaliśmy w „Wodnych Sprawach” w czerwcu. Władze Ukrainy już zapowiedziały jej odbudowę. Podnoszone argumenty znane są czytelnikom naszego serwisu z planów kaskadyzacji Wisły związanych z energetyką, żeglugą, rybołówstwem itd. Niektórzy twierdzą również, że brak zbiornika przyczyni się do pustynnienia Wielkiego Ługu, czyli doliny dolnego Dniepru. Tymczasem ukraińscy naukowcy, badający stepy Wielkiego Ługu oraz przyrodę Dniepru, są innego zdania.

Krótka historia i charakterystyka Wielkiego Ługu

Ukraińscy naukowcy są świadomi szkód ekologicznych wywołanych nagłym osuszeniem zbiornika, powodzią w dolinie Dniepru i napływem słodkiej i zanieczyszczonej wody do Morza Czarnego, bo to oni przygotowali czerwcowy raport, cytowany przez kolejne serwisy. Jednocześnie wiedzą, że stan, w którym znajdowała się przyroda Dniepru i jego okolic od czasu kaskadyzacji był jej degradacją, a zniszczenie Zbiornika Kachowskiego, a wcześniej Oskolskiego (w 2022 r.) jest szansą na przywrócenie stanu bliskiego naturze. Wielki Ług, niegdyś unikatowy fragment Dzikich Pól, od dawna nie jest dziki, a jego przyroda do niedawna była sztucznie uformowanym ekosystemem stosunkowo płytkiego zbiornika zaporowego, bardziej rozległego stawu gospodarczego niż łęgu.

Resztki Wielkiego Ługu chronione są (tzn. były, przed rosyjską okupacją) jako park narodowy „Wełykyj Łuh”. Obejmuje on raczej stoki dawnej doliny zalewowej niż samą dolinę. Ich fragment jest obszarem sieci Ramsar. Leśny komponent ma częściowo antropogeniczny charakter, gdyż władający (choć nieformalnie) przez setki lat tym terenem Kozacy zaporoscy sadzili drzewa jako naturalne fortyfikacje siczy. Wielki Ług był kombinacją roślinności stepowej, leśnej i bagiennej, zwłaszcza szuwarowej. Kształtowały go powodzie, a podłoże jest nie tylko aluwialne i torfowe, ale również krasowe.

Nic dziwnego, że pomysł kaskadyzacji Dniepru, zrealizowany na przełomie epok Stalina i Chruszczowa, wzbudzał przerażenie przyrodników niepodzielających miczurynowskiej (obowiązującej wówczas w najgorszej – łysenkowskiej – wersji), wizji kształtowania przyrody. Ich głosy nie przedarły się jednak przez cenzurę. W Polsce w tym czasie rozwijano analogiczne plany kaskadyzacji Bugu i Wisły, choć udało się je zrealizować w mniejszym stopniu.

Społeczne i gospodarcze skutki zalania Wielkiego Ługu

Budowa zbiornika zniszczyła nie tylko przyrodę Wielkiego Ługu, ale też utrudniła życie mieszkańcom jego okolic. Oprócz mostu na zaporze jedynym sposobem na jego pokonanie była przeprawa promowa. Bez niego dużo łatwiej byłoby zbudować kilka dodatkowych mostów. Okazuje się, że rola zbiornika jako rezerwuaru wody pitnej nie była niezastąpiona. Po zniszczeniu dość szybko udało się tak przebudować system ujęć, że wody nie brakuje. Dniepr niesie jej wystarczająco dużo bez piętrzenia. Przy okazji zmalało ryzyko zakwitów.

W czasie tworzenia zbiornika zapowiadano jego wszechstronne wykorzystanie, zakrawające na fantastykę naukową. W strefie litoralnej miały powstać pola ryżowe, nad brzegiem plantacje bawełny, a sam zbiornik miał być wzorcowym gospodarstwem rybackim z hodowlą jesiotra na czele. Wszystko zgodnie z agronomią Miczurina. W imię tego zalano nie tylko dzikie pola, ale też 500 000 ha pól uprawnych, a kolejne 100 000 ha znalazło się w nowej strefie zalewowej. Strefa ta zresztą stała się niebezpieczna także ze względu na liczne osuwiska i podtopienia.

Rybołówstwo bardzo szybko podupadło. Jesiotr znikł całkowicie, gatunki drapieżne, które miały dominować w rybostanie, się zmarginalizowały. Zamulenie i brak nurtu wyeliminował najcenniejsze rybacko gatunki, których miejsce zajęły gatunki obce, wszędobylskie. W ciągu dziesięciu lat, między 1956 a 1966 r., połowy ryb w Chersoniu zmalały prawie dziesięciokrotnie. Potem doszły zakwity i zanieczyszczenie chemiczne. Dopóki osady zbierały się na dnie, to ostatnie nie było problemem znaczącym, ale w razie ponownego napełnienia misy, nowo rozpuszczone zanieczyszczenia uniemożliwiłyby gastronomiczne korzystanie z ryb przez jakiś czas. Wydaje się, że rybołówstwo na naturalnie płynącym Dnieprze może być równie efektywne, jak było na zbiorniku.

Wbrew pozorom zbiornik utrudnił też żeglugę. Śluzowanie zmniejszyło przepustowość drogi wodnej, a mniejsze jednostki nie mogły korzystać z niej w czasie wietrznej pogody ze względu na falowanie. Zimą zbiornik zamarzał szybciej niż rzeka. Wielkoskalowa żegluga w Ukrainie podupadła, podobnie jak w innych regionach Europy. Między 1980 a 2009 r. przewóz towarów przez Dniepr zmniejszył się dziesięciokrotnie, a przewóz pasażerów szesnastokrotnie, spadając do marginalnej wartości 1,5 tys. osób. Zbiornik Kachowski miał być jednym z ostatnich odcinków planowanej drogi wodnej E40 Gdańsk – Odessa.

Przed wojną szanse na realizację tego planu były nieduże ze względu na wymogi ochrony przyrody w Polscei trudności techniczne w bagiennej dolinie Prypeci naBiałorusi. Należy zauważyć, że kandydowanie Ukrainy do UE sprawi, że wymogi ochrony przyrody również tam się zaostrzą. Od czasu wybuchu wojny spadły do zera. W skali Ukrainy również rola kachowskiej elektrowni nie jest kluczowa. Cała kaskada wytwarzała jedynie 5-7% ukraińskiej energii, a koszt jej utrzymania jest wyższy niż zysk.

Nie bez znaczenia jest stale zmniejszający się przepływ wody. W 1971 r. ze zbiornika wypuszczono 80 km³, podczas gdy w 2018 r. już tylko połowę tej wartości. Erozja sprawiała, że zbiornik stawał się coraz płytszy i szerszy, a parowanie stanowiło rosnący udział w jego bilansie wodnym. Zmiana klimatu tylko by pogłębiła to zjawisko.

Szanse na powrót Wielkiego Ługu

Po katastrofie ekologicznej, jaką niewątpliwie było spuszczenie wody ze zbiornika, przyroda odradza się szybko w nowej formie. Mimo początkowych opinii nie nastąpiło pustynnienie obszaru. Co prawda, jak zwykle w zdegradowanych siedliskach, początkowo przeważają gatunki inwazyjne, ale już po miesiącu od przejścia fali odradzają się wierzbowe łęgi. Miejsce po Zbiorniku Oskolskim w ciągu roku stało się ostoją ptaków. Naukowcy przewidują, że w pierwszych etapach sukcesji stanowisko po Zbiorniku Kachowskim będzie pokryte roślinnością ruderalną. O ile bank nasion roślin wodnych i bagiennych istnieje, o tyle rośliny łąkowe i leśne będą musiały przybyć tu z sąsiedztwa, co na pewno zajmie trochę czasu.

Zakłada się, że na razie nie będzie charakterystycznej dla łęgów pasowości, bo przykryte wodą gleby uległy uniformizacji. Prędzej czy później jednak różnice się ujawnią, w czym może pomóc kilka powodzi. Dotyczy to także różnic w zasoleniu gleby.

Naukowcy uważają, że jest to szansa na realizację planów zwiększenia lesistości Ukrainy bez szkody dla obszarów rolniczych. Lasów nie ma się co spodziewać wcześniej niż za kilka czy kilkanaście lat, a i tak dawny Wielki Ług mogą przypominać dopiero po przejściu 2-3 pokoleń drzew pionierskich.

Choć doktryna Miczurina już w Ukrainie nie obowiązuje, pojawiają się głosy za odbudową zapory i zbiornika. Najgłośniejsze pochodzą ze spółki Ukrhydroenergo. Biolodzy z Uniwersytetu Chersońskiego mają jednak nadzieję nie na odbudowę Zbiornika Kachowskiego a Wielkiego Ługu.